Ο υπερρεαλισμός (ή αλλιώς σουρεαλισμός) πρόκειται για ένα κίνημα που αναπτύχθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Εμφανίστηκε κυρίως στον χώρο της λογοτεχνίας, όμως εν τέλει κατέληξε να ασκήσει επιρροές σε όλα τα παρακλάδια της τέχνης, όπως για παράδειγμα στον κινηματογράφο. Χαρακτηρίζεται ως επαναστατικό κίνημα, καθώς επέφερε ριζοσπαστικές αλλαγές, όχι μόνο στην τέχνη, αλλά και πιο γενικά στην σκέψη. Ο υπερρεαλισμός στη βάση του κάνει κριτική στον Δυτικό πολιτισμό και καλεί στην αναθεώρηση ορισμένων αξιών. Η κριτική αυτή, σχετίζεται με όλες τις ανθρώπινες πτυχές, υποδεικνύοντας το πως η ανάγκη για την επιβολή της λογικής καταλήγει να δημιουργεί ψυχρά και απρόσωπα όντα μέσα σε μία κοινωνία. Γνωστοί υπερρεαλιστές έχουν επηρεαστεί από τις θεωρίες του Φρόυντ και τα ιδεώδη του Μαρξισμού. Πολλοί καλλιτέχνες και μεταγενέστερα κινήματα και ρεύματα αναπτύχθηκαν με πολλά εναύσματα από τον υπερρεαλισμό.
Πως, λοιπόν, σχετίζεται η φωτογραφία με τον υπερρεαλισμό; Στην υπερρεαλιστική φωτογραφία , οι σκηνές μεταμορφώνονται από αρκετά πιστευτές καταστάσεις σε όνειρα ή φανταστικά/παραισθησιολογικά σενάρια, όπως είναι δημιουργημένα στο νου του φωτογράφου. Η σύνδεση της με τον υπερρεαλισμό έγκειται στην ικανότητά της να αντιπροσωπεύει την ύλη με περίεργους και αφηρημένους τρόπους. Στο συγκεκριμένο είδος φωτογραφίας, η αποτύπωση που κυριαρχεί ξεφεύγει κατά πολύ της πραγματικότητας. Μοιάζει με εκείνα τα όνειρα, που βλέπουμε να μας απαγάγουν εξωγήινοι, ενώ είμαστε ο Michael Jackson σε σώμα τράγου και τραγουδάμε όπερα υπό την επήρεια ουσιών. Αυτό άλλωστε σημαίνει και η ίδια η λέξη υπερρεαλισμός. Είναι κάτι περισσότερο (υπερ-) της πραγματικότητας.
To be a surrealist means barring from your mind all remembrance of what you have seen, and being always on the lookout for what has never been. -Rene Magritte.
Η γαλλική αρχή του κινήματος
Ο ιδρυτής του κινήματος, André Breton, υποστήριξε ότι η όραση είναι ανώτερη των άλλων αισθήσεων και πρότεινε η εικογράφηση των σπουδαίων βιβλίων να γίνεται με φωτογραφίες και όχι με σχέδια. Πολύ σημαντική υπήρξε επίσης, για την πορεία της σουρεαλιστικής φωτογραφίας, η εμφάνιση του περιοδικού La Révolution surréaliste. Εκείνος, που θεωρείται ο πρώτος φωτογράφος του είδους, είναι ο Man Ray. Γεννημένος Emmanuel Radnitsky, μετακόμισε στο Παρίσι τη δεκαετία του 1920. Εκεί χρησιμοποίησε κάποιες τεχνικές δημιουργίας φωτογραμμάτων, όπως διπλή έκθεση, σολάρισμα και αντίστροφη τονικότητα. Στόχος του ήταν να διαταράξει την αναγνώριση των πραγμάτων από τον θεατή και να προτείνει την αλληλεπικάλυψη του ονείρου και της πραγματικότητας. Αυτή η τεχνική ονομάστηκε μετά από αυτόν rayograph και αποτελεί μία παραλλαγή φωτογραμμάτων, η οποία γίνεται, στην ουσία, με την έκθεση του φωτογραφικού χαρτιού στο φως με αντικείμενα τοποθετημένα σε αυτό.
Γνωστοί φωτογράφοι του είδους, επίσης εμφανιζόμενοι στο ίδιο περιοδικό, ήταν ο Maurice Tabard, ο Raoul Ubac, ο Salvador Dali και ο Hans Bellmer. Χαρακτηριστικό της πρώιμης σουρεαλιστικής φωτογραφίας ήταν η προσπάθεια δημιουργίας πλασματικών εικόνων. Οι εικόνες αυτές ήταν είτε κατασκευασμένες είτε σκηνοθετημένες με διάφορα τεχνάσματα από τον φωτογράφο. Η τροποποίηση των φωτογραφιών γινόταν με μοντάζ, διπλή έκθεση, συνδυαστική εκτύπωση, περιστροφή, παραμόρφωση, αντιστροφή θετικών και αρνητικών τόνων (solarisation). Η φωτογραφία, επομένως, είναι κυρίως τεχνητή, πλασματική και το ότι δεν συνάδει με το πραγματικό είναι που την εντάσσει κυρίως στο είδος της.
Υπερρεαλισμός στην ελληνική φωτογραφία
Ο εκπρόσωπος του είδους στην Ελλάδα είναι ο Ανδρέας Εμπειρίκος, με τη συλλογή Φωτοφράκτης. Το φωτογραφικό έργο του Εμπειρίκου, φαίνεται να είναι αρκετά επηρεασμένο από τα έργα των Γάλλων συναδέλφων του. Σημαντικό ρόλο, για την σχέση του Εμπειρίκου με τον υπερρεαλισμό, διαδραμάτισε η εγκατάσταση του στο Παρίσι περίοδο 1926-1931, όπου συνδέθηκε με κύκλο υπερρεαλιστών. Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, έκανε την πρώτη του εμφάνιση στα ελληνικά γράμματα το 1935. Φωτογραφικά όμως έδρασε, κατά κύριο λόγο, πριν και μετά τη διάρκεια του πολέμου. Οι θεματικές του αφορούσαν κυρίως τοπία, σκηνές δρόμου, προσωπογραφίες οικείων προσώπων, γυμνά, νεκρές φύσεις καθώς και άλλες φωτογραφίες υπερρεαλιστικού χαρακτήρα.
Κατά την πρώτη περίοδο δημιουργίας υπερρεαλιστικών εικόνων χρησιμοποιούσε διάφορες τεχνικές, που έκαναν τις φωτογραφίες του να θυμίζουν εκείνες του Lewis Carroll. Κύριες τεχνικές του ήταν τα οπτικά παιχνίδια, οι παραμορφώσεις και μεταμορφώσεις του σώματος με ειδικούς φωτισμούς, καθώς και η αναζήτηση παράξενων αντικειμένων (objets trouvés). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εικόνα ενός σκιάχτρου με ξύλινο τουφέκι καρφωμένο στο κεφάλι του, που ανακάλυψε σε κάποιον αμπελώνα. Ενώ γενικά προσπαθούσε να σκηνοθετεί τις φωτογραφίες του, προκειμένου να θυμίζουν όνειρο, κατά τα μεταπολεμικά χρόνια συνειδητοποίησε πως τίποτα δεν είναι πιο ονειρικό και περίεργο από την αποτύπωση συγκεκριμένων στιγμών της καθημερινότητας. Αυτή φυσικά η αλλαγή σκέψης αντικατοπτρίζεται και στο έργο του. Έτσι μεταπολεμικά, οι φωτογραφίες του είναι περισσότερο τραβηγμένες ευκαιριακά και στο δρόμο. Είναι εικόνες απλές, παραστατικές, χωρίς καμία επέμβαση, κι ‘όμως είναι οι πιο ευρηματικές του.
Σύγχρονοι φωτογράφοι
Ενώ στην αρχή η σουρεαλιστική εικόνα ήταν ένα είδος πειραματικής τέχνης, προσέλκυσε στη συνέχεια εταιρείες από το χώρο της διαφήμισης. Οι ασυνήθιστες και περίεργες εικόνες είναι αναμφίβολο πως θα προσέλκυαν το μάτι ενός ενδεχόμενου αγοραστή. Ταυτόχρονα, η εξέλιξη της τεχνολογίας ευνόησε κατά πολύ τον κλάδο της σουρεαλιστικής εικόνας, δίνοντας του νέες διαστάσεις. Πλέον, οι φωτογράφοι έχουν πρόσβαση σε αμέτρητα εργαλεία και μπορούν να δημιουργήσουν οποιαδήποτε εικόνα υπάρχει στη φαντασία τους. Αν και ο υπερρεαλισμός δεν θεωρείται επίσημο κίνημα στην φωτογραφία του σήμερα, πολλοί καλλιτέχνες προσπαθούν να αποτυπώσουν με τον φακό τους το φροϋδικό Ανοίκειο (Uncanny).
Ακόμη και σήμερα οι τεχνοτροπία των φωτογράφων κατατάσσεται αναλόγως με την παραποίηση ή την σκηνοθεσία των εικόνων. Πολλές γυναίκες φωτογράφοι ξεχωρίζουν σε αυτό το είδος, ανάμεσα τους η Aïda Muluneh, η Viviane Sasse, η Lola Mitchell και η Alice Zilberberg. Άλλοι γνωστοί φωτογράφοι είναι ο Tommy Ingberg, ο Ronen Goldman, ο Sergio Gervacio και ο Kyle Thompson. Οι ίδιοι αναφέρουν ότι η φωτογραφία του σύγχρονου σουρεαλισμού εξερευνά ονειρεμένους κόσμους, περίεργες αντιπαραθέσεις και πολύ φουτουρισμό, μέσα από την οποία στοχεύουν να σχολιάσουν τον εαυτό τους, τα ευρύτερα κοινωνικά ζητήματα, το υποσυνείδητο και την απατηλή φύση του ίδιου του μέσου.
Surrealism, to me, is the ability to experience or look at things in a way that’s unbiased, free of judgement and convention. It’s also about being in touch with the parallel universes within us, and embracing the huge role that the subconscious plays in our identity. -Viviane Sassen
Πηγές:
Οι φωτογραφίες του Ανδρέα Εμπειρίκου, ιστοσελίδα: https://selidodeiktes.greek-language.gr/
Ο Φωτογραφικός Σουρεαλισμός, ιστοσελίδα: http://www.artmag.gr/
The Women Photographers Redefining Surrealism for the 21st Century, ιστοσελίδα: https://www.artsy.net/
Υπερρεαλισμός, Ανδρέας Εμπειρίκος, Μαν Ραίη, ιστοσελίδα: https://el.wikipedia.org/
