Πριν την ελληνική επανάσταση του 1821 υπήρχαν διαφορετικές απόψεις για την παιδεία των Ελλήνων υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το ίδιο ίσχυε και για τα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Δύο ήταν οι αντίπαλες πλευρές που υποστήριζαν τις δικές τους θεωρίες σε αυτό το ζήτημα. Η μία πλευρά αποτελούταν από την Εκκλησία (Οικουμενικό Πατριαρχείο) και η άλλη πλευρά από τους Έλληνες Διαφωτιστές (Αδαμάντιος Κοραής, Ρήγας Φεραίος κ.α). Σημαντικό είναι να αναφερθεί πως ο ελληνικός διαφωτισμός ορίζεται χρονικά από το 1774 (Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή) μέχρι το 1821.
Οι απόψεις για την παιδεία ήταν διαφορετικές μεταξύ των δύο αυτών πλευρών. Οι ιδέες του Διαφωτισμού είχαν λογοκριθεί αρκετές φορές από πλευράς Εκκλησίας με πολλά βιβλία να μπαίνουν στη “μαύρη λίστα” και ανθρώπους να αφορίζονται με εντολή του Πατριαρχείου.
Η μάχη των φυλλαδίων της περιόδου 1790-1800 μαρτυρεί αυτή τη διαφορά μεταξύ των πιο συντηρητικών και των προοδευτικών σχημάτων. Το 1798 ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Άνθιμος σύνταξε την “Πατρική Διδασκαλία”. Άλλοι υποστηρίζουν πως εμπνευστής και συγγραφέας αυτού του έργου ήταν ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’. Σε αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας έρχεται αντίθετος με τις απόψεις περί παιδείας και επανάστασης που είχε εκφράσει ο Ρήγας. Απάντηση σε αυτό το βιβλίο έδωσε ο Αδαμάντιος Κοραής με την “Αδελφική Διδασκαλία”. Σε αυτό καταρρίπτει τα επιχειρήματα της “Πατρικής Διδασκαλίας” και καταγγέλλει τον συγγραφέα για υπεράσπιση της τυραννίας των Τούρκων.
Στα εκπαιδευτικά ιδρύματα που υπήρχαν εκείνη τη περιοχή, στα οποία δίδασκαν αρκετοί εκπαιδευτικοί υπέρ των ιδεών του Διαφωτισμού, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως διαπίστωσε την καταφρόνηση των θρησκευτικών και γραμματικών μαθημάτων και την προώθηση των μαθηματικών. Αποτέλεσμα ήταν να κλείσουν αρκετά σχολεία νεωτεριστικού χαρακτήρα σε Σμύρνη, Κυδωνιές, Μυτιλήνη κ.α. Οι οπαδοί του νεοελληνικού Διαφωτισμού αμέσως έκαναν λόγο για ιερά εξέταση και πλήρη έλεγχο των βιβλίων που κυκλοφορούσαν στο εμπόριο. Οι δύο πλευρές δεν τα πήγαιναν και πολύ καλά όπως μπορούμε να καταλάβουμε.
Η κόντρα μεταξύ δύο Σχολών
Δύο μεγάλα εκπαιδευτικά ιδρύματα κατά τα προεπαναστατικά χρόνια ήταν η Ευαγγελική Σχολή και το Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης. Και τα δύο ανήκαν στην ελληνική κοινότητα της Σμύρνης και είχαν έναν διαφορετικό χαρακτήρα πάνω στην εκπαίδευση.
Το πρώτο ιδρύθηκε το 1733 από τους Παντελή Σεβαστόπουλο, Γεώργιο Όμηρο και Ζωρζή Βιτάλη. Ήταν στενά δεμένο με την Εκκλησία και αρκετά παραδοσιακό, υπέρ της διδασκαλίας θρησκευτικών μαθημάτων και ελληνικής γλώσσας. Το δεύτερο ιδρύθηκε το 1803 από μέλη της εμπορικής αστικής τάξης της Σμύρνης η οποία χρηματοδοτούνταν από αυτούς. Η κατεύθυνση που υιοθέτησε ήταν πιο νεωτεριστική, με έμφαση περισσότερο στις φυσικές επιστήμες και τη φιλοσοφία. Εμφανώς επηρεασμένη από τις ιδέες των Ελλήνων διαφωτιστών.
Η κόντρα που ξέσπασε μεταξύ των δύο ιδρυμάτων για την παιδεία ήταν μεγάλη, ρίχνοντας ο ένας κατηγορίες στον άλλο. Η Εκκλησία υποστήριζε πως το Φιλολογικό Γυμνάσιο δίδασκε στους κόλπους της την αθεΐα ενώ οι έμποροι που χρηματοδοτούσαν το Γυμνάσιο θεωρούσαν πως η Εκκλησία δεν επιθυμούσε τη μόρφωση των Ελλήνων η οποία θα οδηγούσε στην Επανάσταση του Γένους και στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους.
Εν τέλει, η “μάχη” αυτών των δύο για την παιδεία ανέδειξε έναν νικητή. Αυτός ήταν η Ευαγγελική Σχολή. Το Φιλολογικό Γυμνάσιο έκλεισε το 1819 ύστερα από επίθεση του λαού της Σμύρνης με την καθοδήγηση της Εκκλησίας. Στη συνέχεια ακολούθησε το κλείσιμο και άλλων σχολείων που είχαν τον ίδιο χαρακτήρα με το Φιλολογικό Γυμνάσιο.
Και οι δύο πλευρές, η Εκκλησία και οι έμποροι, ήθελαν μέσω της εκπαίδευσης που θα παρέχουν να επιβάλλουν το δικό τους status. Αμφότεροι ήθελαν το καλό των συμπατριωτών τους και πιθανώς να ήταν υπερβολικοί (ορισμένες φορές) στη κριτική που ασκούσαν μεταξύ τους.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Η “Πατρική Διδασκαλία”.(2020). Ανακτήθηκε από https://dialogos.com.cy/i-patriki-didaskalia/ (τελευταία πρόσβαση 10.2.2021)
Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης. Ανακτήθηκε από https://el.wikipedia.org/wiki/Ευαγγελική_Σχολή_Σμύρνης. (τελευταία πρόσβαση 10.2.2021)
Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης. Ανακτήθηκε από https://el.wikipedia.org/wiki/Φιλολογικό_Γυμνάσιο_Σμύρνης. (τελευταία πρόσβαση 10.2.2021)
