Φωτογράφος: YUMU
Γραφειοκρατία: Πώς ένας αδιαπέραστος θεσμός επικύρωσε ότι η ελευθερία προϋποθέτει την ελευθεριότητα, και ότι ο άνθρωπος είναι —συχνά χωρίς να το συνειδητοποιεί— έρμαιο της δικής του φυλακής.Μία αναδρομή στην δαιδαλώδη ιστορία ενός επιζήμιου και ταυτόχρονα επιβεβλημένου μηχανισμού εξουσίας.
Από τον “Χειρογράφο” στον Γραφειοκράτη : Νότια Μεσοποταμία/ 3500 π.Χ.
Εκτός από τα αμέτρητα έγγραφα του Παλατιού και του Ναού, που λειτουργούσαν ως θεραπαινίδες ενός αμιγώς συγκεντρωτικού συστήματος διακυβέρνησης, έμπειροι “χειρογράφοι” επωμίζονταν την καταγραφή των πολυσύνθετων συναλλαγών που διεκπεραίωναν οι τοπικοί λιανοπωλητές και επιχειρηματίες.Η πλειοψηφία αυτών αμείβονταν αδρά για αυτού του είδους τις τεχνοκρατικές εξυπηρετήσεις, ενώ μερικοί από αυτούς δεν δίσταζαν να σημειώνουν ακόμη και προβλέψεις για το μέλλον, αλλά και τελετουργίες προς αποφυγή των δεισιδαιμονιών, συνεπαρμένοι από την κερδοσκοπία και σε κάποιες περιπτώσεις, την αισχροκέρδια που ανθούσε ιδιαίτερα κατά την εποχή εκείνη.Η ανακήρυξη κάποιου σε χειρογράφο και η εμπλοκή του με την Γραφειοκρατία εν γένει, υποδήλωνε την ενσωμάτωσή του σε μία διακριτή εσω-ομάδα, η οποία καθώς αναπαρήγαγε αποτελεσματικά το ιδιοτελές και υπερφίαλο πνεύμα της, του παρείχε μια εξέχουσα θέση στο κοινωνικο-πολιτικό status quo.
Η θεμελίωση της Πρεσβείας στην Αγγλία κατά τον Μεσαίωνα/ 12ος αιώνας
Στην Αγγλία την μακροβιότητα της πατρογονικής εξουσίας του Μονάρχη, περιφρουρεί το σώμα της “Πρεσβείας”, μίας ομάδας επιφανών διπλωματών, η οποία κάνει αισθητή την εμφάνισή της στο προσκήνιο της Οικουμένης, ιδίως μετά τη Νορμαδική Κατάκτηση το 1066. Ο Γουίλιαμ Α’ -ο Κατακτητής- γρήγορα συνειδητοποίησε ότι για την εγκαθίδρυση ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος με πιθανότητες επιτυχίας, ήταν επιβεβλημένη η συγκρότηση ενός προπαγανδιστικού και ελεγκτικού μηχανισμού Γραφειοκρατίας.Επρόκειτο για ένα όργανο που εξυπηρετούσε με αυταρέσκεια τις βλέψεις του αυτοκράτορα,κρατώντας σε αρχείο τις εκάστοτε διαταγές και τους λοιπούς κανόνες που ο τελευταίος υπαγόρευε,ενώ ταυτόχρονα προσέδιδε μία επίφαση νομιμότητας στην ολοκληρωτική του διακυβέρνηση.
Η “Γραφειοκρατία” αποκτά υπόσταση και συγκαταλέγεται στις ζοφερές σελίδες του λεξικού / 1765 / 1938/1947
Την πρωτάκουστη λέξη συλλαμβάνει και εισηγείται ο Γάλλος Φιλόσοφος Vincent de Gourmay κατόπιν σύζευξης του γαλλικού “bureau”(γραφείο) και της ελληνικής λέξης κράτος (εξουσία). Από την πρώτη στιγμή, η άρρηκτη σύνδεση της λέξης, με την ρουτίνα, τον αυτοπεριορισμό και την αναποτελεσματικότητα, χρωμάτισε την “Γραφειοκρατία” με μία αρνητική συνυποδήλωση. Ο Γραφειοκράτης εξαντλείται στην ιδιοτελή μεγιστοποίηση του παραγώμενου έργου, αλλά ποιο είναι στην πραγματικότητα το αντικείμενο, που ακούραστα επιζητεί να διασφαλίσει; Τον μίτο της Αριάδνης ξεδιάλυνε ο Max Weber, υποστηρίζοντας εύλογα, ότι την τεχνοκρατική έξαρση υποκινεί η αδιαφιλονίκητη ανάγκη για εξουσία (1947). Η επιβολή στις μάζες και η σύννομη κονιορτοποίηση της προσωπικότητάς τους, μετέρχεται πληθώρα μηχανισμών ετεροκατεύθυνσης, δίχως ωστόσο να υπάρχει κάποια πανάκεια.Το 1938 ο Russel Bertnand, αναγνώρισε 3 ιδιότυπους τρόπους επηρεασμού της κοινής γνώμης, με γνώμονα την πολιτική: α) την άσκηση σωματικής βίας, β)την τιμωρία και την επιβράβευση, γ) την προπαγάνδα.Τουλάχιστον 2 από τις 3 τακτικές χρησιμοποιούνται κατά κοινή παραδοχή, ακόμη και σήμερα…
Φωτογράφος: marjan blan
Η Γραφειοκρατία ως "Μούσα" ενός κεντρικού προβληματισμού Με φόντο την δυσ-τοπική συγκυρία, ο Franz Kafka "φωτίζει" την Γραφειοκρατία ως ζοφερό και αντιφατικό πρόσωπο, συνθέτοντας το δικό του πολιτικό μανιφέστο.
Το Προ-πύργιο της Γραφειοκρατίας (1922)
Στον Πύργο, ο Τσέχος συγγραφέας σκιαγραφεί με ανατριχιαστική ακρίβεια το υπαρξιακό αδιέξοδο του σύγχρονου ανθρώπου,που στέκεται παγιδευμένος σε έναν άτεγκτα περίπλοκο και κατ’ επέκταση απρόσιτο μηχανισμό εξουσίας. Ο αινιγματικός πρωταγωνιστής, ο Κ. αποπειράται να εισέλθει σε έναν τόπο διοικούμενο εξ’ολοκλήρου από την απροσπέλαστη δύναμη που ενέχει η Γραφειοκρατία — ενός αφανούς, αλλά πανταχού παρόντος συστήματος. Η παρουσία του εκεί οφείλεται σε ένα καθαρά διοικητικό σφάλμα. Ωστόσο, στον (καφκικό) κόσμο, τα λάθη δεν διορθώνονται· παρά συγκαλύπτονται και αποσιωπούνται.
Ο Πύργος, απρόσβλητος και αόρατος, δεν έχει πρόσωπο, δομή ή σαφές πλαίσιο. Είναι ένα σύστημα-φάντασμα,που υπονομεύει απροκάλυπτα τις ζωές των ανθρώπων που τον περιβάλλουν, χωρίς ποτέ να λογοδοτεί. Κανείς δεν γνωρίζει ποιες είναι οι αρμοδιότητες των υπευθύνων — και όμως, όλοι συμμορφώνονται. Το οξύμωρο είναι ότι αυτή τους η υποταγή στην Γραφειοκρατία, καθώς συνάδει με την μερική απεμπόληση της ατομικότητάς τους, δεν εδράζεται στην εκούσια αναγνώριση της αναγκαιότητας της, παρά στην λιποψυχία κάποιου που προτιμά να μην γνωρίζει.
Μάλιστα, μία μαρτυρία είναι αρκετή για να στηλιτεύσει την ευθυνοφοβία και την προκλητική περιφρόνηση όσων αν και βρίσκονται σε θέση περιωπής, θωρούν το λειτούργημά τους ως επουσιώδη διεκπεραίωση: Ο Κ. βρίσκει ένα χαμηλόβαθμο στέλεχος του Πύργου, να καταστρέφει πλειάδα εγγράφων, επειδή αδυνατεί να αποκωδικοποιήσει το περιεχόμενό τους!
Μολοταύτα,ο τραγικός ήρωας, δεν τιμωρείται επειδή αμφισβήτησε την Γραφειοκρατία ως εξουσία που τίθεται στο απυρόβλητο· τιμωρείται καθότι τόλμησε να ζητήσει μια εξήγηση. Στην πραγματικότητα, δεν του προσάπτεται κατηγορία – και όμως, βιώνει στο έπακρο τον κοινωνικό αποκλεισμό και την ατεκμηρίωτη πλήξη . Πρόκειται για μια από τις πιο καίριες αλληγορίες της ετερονομίας, όπου οι άνθρωποι αποδέχονται άκριτα το καθεστώς στο οποίο γεννήθηκαν, θεωρώντας το αυτονόητο. Ως εκ τούτου, η προσαρμογή δεν εναπόκειται στην ατομική προαίρεση, παρά επιβάλλεται ως ενστικτώδης έκφραση της ανάγκης για επιβίωση.
Η τρέχουσα συγκυρία της πολυνομίας και κακονομίας, όπως προάγονται από την Γραφειοκρατία, συνιστούν απτές εκδηλώσεις της καφκικής προβληματικής: όπου το αυθαίρετο γίνεται θεμιτό, με προκάλυμμα το θεσμικό. Η περίπτωση του Κ. δεν ανήκει στο παρελθόν· είναι ένας προάγγελος της καθημερινής μας πραγματικότητας, η οποία βιώνεται συλλογικά–με τη σιωπή να γίνεται συν-ενοχή.
Φωτογράφος: Jeffrey czum
~Η «αψεγάδιαστη» λειτουργία του Πύργου είναι μια ψευδαίσθηση — μια αφήγηση που η κοινότητα αναπαράγει με ζήλο, όχι επειδή την πιστεύει, αλλά επειδή χρειάζεται να την πιστέψει.~
Το προκάλυμμα της αναμονής και η άδικη καταδίκη(1925):
Στη Δίκη, ο Γιόζεφ Κ. συλλαμβάνεται ένα πρωί χωρίς να του αποδίδεται σαφής κατηγορία. Είναι καταδικαστέος για ένα έγκλημα που δεν διέπραξε ποτέ και ως εκ τούτου τιμωρείται για μια επιλήψιμη συμπεριφορά που δεν του ανήκει. Προσπαθεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του μέσα σε ένα σύστημα που όχι μόνο δεν προσβλέπει στη δικαιοσύνη, αλλά φαίνεται να τη διαστρεβλώνει κιόλας, καθώς επιστρατεύει με δεξιοτεχνία την Γραφειοκρατία ως αθέμιτο μέσο.
Ο δικηγόρος του — ως θεσμικά οφειλόμενος υπερασπιστής του— αποδεικνύεται ζωτικό γρανάζι αυτού του α-διαφανούς μηχανισμού αυθαιρεσίας. Δεν στερείται μόνο του αισθήματος ευθύνης, που οφείλει να διέπει εναν δημόσιο λειτουργό.Αυτοπροβάλλεται ως ένας επι πληρωμή συμφεροντολόγος, που έχει αποσιωπήσει κάθε ηθικό φραγμό στο όνομα του ψευδεπίγραφου κύρους , που του παρέχει η Γραφειοκρατία.Διαιωνίζει το “άδικο στο όνομα της προσωρινότητας“, εφόσον εθελοτυφλεί όχι μόνο απέναντι στην ανασκευή του κατηγορητηρίου, αλλά και την διαφώτιση του μπερδεμένου πελάτη του.Υπάρχει άραγε δικαιοσύνη όταν αυτοί που αδικούν, είναι και οι μόνοι που μετέρχονται τους νόμους;
Εφόσον η ομήγυρη αποδέχεται συγκαταβατικά την έξωθεν παραβίαση της κανονικότητάς της,η πλάνη διαποτίζει κάθε ψίγμα της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης, ενώ ο άνθρωπος βρίσκεται “είλωτας” μιας κατάστασης που έχει τεθέι απλώς σε εκκρεμότητα.
Αναζητώντας εν αγωνίως μία διέξοδο, ο Κ. προσφεύγει ακόμη και σε έναν ζωγράφο – έναν καλλιτέχνη που φιλοτεχνεί πορτρέτα δικαστών. Η ύπαρξη μιας μικρής εισόδου στο πίσω μέρος του ατελιέ, που επιτρέπει την απρόσκοπτη είσοδο των δικαστικών λειτουργών, είναι δηλωτική της εμβέλειας της δημιουργικής του ελευθερίας. Η τέχνη εδώ δεν λειτουργεί ως αντίσταση, αλλά ως παράρτημα του εξουσιαστικού μηχανισμού. Πρόκειται για την Γραφειοκρατία ως απόλυτη μετενσάρκωση ενός απολυταρχικού εξαρτήματος : άρθρα που δεν εκδίδονται, δημοσιογραφικές φωνές που φιμώνονται, προπαγάνδα που ενορχηστρώνεται μέσα από πολιτικο-επικοινωνιακές διαπλοκές.
Ενώ η υπόθεση του Κ. χρονίζει, ο χρόνος του έχει χαθεί. Σε ένα κόσμο όπου η δικαιοσύνη γίνεται κενό γράμμα, ο διασυρμός σηματοδοτεί την καταδίκη, με τον πολίτη να γίνεται εν δυνάμει βαρυποινίτης στον βωμό της επίπλαστης κοινωνικής νομοτέλειας, όπως αυτή “διασφαλίζει” η Γραφειοκρατία.
Φωτογράφος: pavel danilyuk
Agency: The Blownup
Φωτογράφος: annie-spratt
Η ακατανόητη γραφειοκρατική δομή και το διαχρονικό αίτημα για λύτρωση:
Εν κατακλείδι, η Γραφειοκρατία δεν συνιστά μία κατοπινή κατάσταση, παρά μία διαχρονική συγκυρία.Η συστηματικοποίηση των πάντων και ο εξαλγεβρισμός της προσωπικότητας, δεν μπορεί να αφήνει τον δέκτη πεισματικά ασυγκίνητο, ούτε αμετανόητα ίδιο. Με αρωγό την εμπεριστατωμένη γνώση, ο άνθρωπος επωμίζεται το αμετάθετο χρέος της αντίστασης απέναντι στον ποικιλότροπο κατεκερματισμό της ζωής του ιδίου και των προσφιλών του προσώπων. Κατονομάζοντας ρητά και απερίφραστα κάθετί που τον τροχοπεδεί, μπορεί πλεόν να διεκδικήσει επάξια την θέση του στον Σύγχρονο Κόσμο.
ΠΗΓΕΣ:
- Deleuze, G. & Guattari F. (1975). Kafka: Toward a Minor Literature: The Components of Expression.Les éditions de Minuit
- Στεφανάκης, Δ.(2015).O Κάφκα και το τέρας της γραφειοκρατίας. Ανακτήθηκε από: https://dimitrisstefanakis.gr/site/gr.php?p=postsview&id=228 (τελευταία προβολή 04.09.2025)
- Πλιάτσικα, Γ. (2022). Η ονειρική διάσταση στο έργο του Κάφκα. Ανακτήθηκε από: https://apothesis.eap.gr/archive/item/73500 (τελευταία προβολή 04.09.2025)
- Brătucu, G. (2009). The Evolution of the Concept of Bureaucracy. Ανακτήθηκε από: https://www.researchgate.net/publication/265230669_The_Evolution_of_the_Concept_of_Bureaucracy (τελευταία προβολή 04.09.2025)
