Γ. Γ. Βίνκελμαν: Ο πατέρας της κλασσικής Αρχαιολογίας

Ο Γ. Γ. Βίνκελμαν δεν ήταν απλώς ο πρώτος μελετητής που ασχολήθηκε εξονυχιστικά με την αρχαιότητα, και κυρίως με την κλασσική Ελλάδα. Αποτέλεσε ορόσημο για την εξέλιξη του σύγχρονου δυτικού κόσμου, εμπνέοντας πολλούς μεταγενέστερούς του, όπως τον Λόρδο Βύρωνα, τον Ναπολέοντα και τον Γκαίτε. Ο τελευταίος, μάλιστα, ονόμασε τον 18ο αιώνα ως τον «Αιώνα του Βίνκελμαν». Αν και έζησε 70 χρόνια πριν την Γαλλική Επανάσταση και 100 χρόνια πριν την αρχή του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, θα μπορούσαμε να πούμε πως αποτέλεσε πηγή αναφοράς για τους επαναστατημένους, τόσο λόγω των γραπτών του όσο και για την ανάδειξη της αρχαιότητας, στην οποία τόσο επίμονα στόχευε.

Τα πρώτα του χρόνια

Γεννημένος το 1717, στο Στένταλ του Μαγδεμβούργου (περιοχή της Πρωσικής Αυτοκρατορίας), το μέλλον του νεαρού Γιόχαν Γιοάχιμ Βίνκελμαν δεν προμηνύονταν λαμπρό. Όντας γιός του τσαγκάρη Μάρτιν και της υφάντρας Άννας Μαρίας, φαινομενικά δεν είχε τα απαραίτητα οικονομικά μέσα, που στην εποχή του, θα του έδιναν τα φόντα για να στοχεύσει στις επιστήμες. Αν και ο βιοπορισμός της οικογένειας αποτελούσε μία αρκετά δύσκολη υπόθεση, δεν στάθηκε λόγος για να τον αποπροσανατολίσει από την μεγάλη του αγάπη, την επιστήμη. Αργότερα, όταν εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Ρώμη, πλέον ως ένας αναγνωρισμένος ακαδημαϊκός, είπε:

«Κάποιος καλομαθαίνει εδώ, αλλά ο Θεός μου το χρωστούσε αυτό. Στην νεότητά μου υπέφερα πολύ».

Οι σπουδές του ξεκίνησαν στο Βερολίνο, στο Γυμνάσιο Köllnisches και συνεχίστηκαν στο Altstädtisches Gymnasium, της πόλης Salzwedel. Σε ηλικία 21 ετών, ξεκινά να φοιτά στο τμήμα Θεολογίας του πανεπιστημίου του Χάλλε. Ωστόσο, οι θεολογικές σπουδές δεν φαίνεται να τον συγκινούν ιδιαίτερα. Έτσι, αρχίζει να επικεντρώνεται μόνος του στις κλασσικές σπουδές, παρακολουθώντας τις διαλέξεις περί αισθητισμού του Alexander Gottlieb Baumgarten.

Advertisements

Ο πολυμαθής νεαρός, μόλις δύο χρόνια αργότερα, το 1740, εγγράφεται στη σχολή ιατρικών σπουδών του πανεπιστημίου της Ιένα, διδάσκοντας παράλληλα και γλώσσες. Επιπλέον, από το 1743 έως και το 1748, αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Γυμνασίου στο Seehausen, θέση την οποία τελικά αφήνει, καθώς δεν ενδιαφέρεται για την ενασχόληση με τα παιδιά. Επίσης, ο μισθός του στο Seehausen ήταν μηδαμινός, μη έχοντας ο ίδιος την δυνατότητα να υποστηρίξει οικονομικά τον εαυτό του. Έτσι, γυρίζει στο Μαγδεμβούργο, αναλαμβάνοντας την διδασκαλία των παιδιών της οικογενείας Lamprecht.

Η αρχή της επιστημονικής του καριέρας

Ο ενθουσιασμός του για την αρχαία ελληνική γραμματεία τον οδηγεί στο Nöthnitz και συγκεκριμένα στην Βιβλιοθήκη του νon Bünau. Έχοντας ήδη διαβάσει τους μεγάλους Έλληνες κλασσικούς συγγραφείς και φιλοσόφους, όπως τον Όμηρο, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα, η διευθυντική του θέση στη βιβλιοθήκη, του έδωσε την δυνατότητα να μελετήσει το έργο του Βολταίρου και του Μοντεσκιέ, εντρυφώντας στις ιδέες του Διαφωτισμού. Παράλληλα, του ανατίθεται το έργο της συγγραφής ενός βιβλίου για την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η ανάγκη για συλλογή πληροφοριών φέρνει και τις συνεχείς επισκέψεις του στη Δρέσδη, όπου και έρχεται πρώτη φορά σε επαφή με έργα τέχνης. Τότε ήταν η στιγμή που το πάθος του Βίνκελμαν για την τέχνη αναπτύσσεται. 

Η φιλία του με τον ζωγράφο και γλύπτη, Αdam Friedrich Oeser, τον βοηθάει στην περαιτέρω ανάλυση των έργων τέχνης και την ενασχόλησή του με τις επιστήμες της Αρχαιολογίας και της Ιστορίας της Τἐχνης. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί, ότι ο Oeser αποτέλεσε τον πνευματικό συνδετικό κρίκο μεταξύ του Βίνκελμαν και του Γκαίτε, καθώς ο ίδιος υπήρξε στενός φίλος και μέντορας του Γερμανού φιλοσόφου.

Η τομή του στην επιστήμη της Αρχαιολογίας

Η αγάπη που ανέπτυξε για την τέχνη, έφερε τον Βίνκελμαν πιο κοντά με την ενασχόληση και μελέτη των υλικών καταλοίπων των παλαιότερων πολιτισμών. Σε μία εποχή, όπου η αρχαιολογικές έρευνες ήταν ερασιτεχνικές και τα ευρήματα είχαν κυρίως διακοσμητική χρήση στα σπίτια των πλούσιων οικογενειών της Δύσης, η συμβολή του Βίνκελμαν ήταν καταλυτική. Καταφέρνοντας να εξασφαλίσει την είσοδο στις μεγάλες βασιλικές συλλογές αρχαιοτήτων, άρχισε να μελετά επί τόπου τα «προϊόντα» των αρχαιολογικών ανασκαφών που είχαν πραγματοποιηθεί στην Πομπηία και την Ηράκλεια της Ιταλίας. Όμως, το έργο του δεν ήταν εύκολο. Λόγω της μυστικότητας των ανασκαφών και την καχυποψία των αυτοκρατορικών οικογενειών, τα έργα τέχνης φυλάσσονταν αυστηρά, με αποτέλεσμα να μην επιτρέπεται στον Βίνκελμαν να τα αποτυπώσει με σχέδια. Παρ’ όλ’ αυτά, ο ίδιος δεν πτοήθηκε και άρχισε να εκδίδει τις παρατηρήσεις του, προσφέροντας στο κοινό την δυνατότητα να γνωρίσει, για πρώτη φορά, τους θησαυρούς που κρατούνταν μέσα στα μεγάλα ανακτορικά συγκροτήματα, φωτίζοντας την, ως τότε, σκοτεινή πλευρά της αρχαιότητας.

Το πρώτο του σύγγραμμα «Gedanken über die Nachahmung der griechischen Werke in der Malerei und Bildhauer-Κunst» («Σκέψεις για τη μίμηση των ελληνικών έργων στη ζωγραφική και τη γλυπτική») εκδίδεται το 1755. Σε αυτό ο Βίνκελμαν αναφέρετε στην «ευγενική απλότητα και το ήρεμο μεγαλείο» της κλασσικής  ελληνικής τέχνης, παρακινώντας τους σύγχρονούς του καλλιτέχνες όχι απλώς να μιμηθούν, αλλά να μελετήσουν διεξοδικά την τέχνη της αρχαιότητας, ούτως ώστε αυτή να αποτελέσει έμπνευση για τα έργα τους.

Έπονται οι εκδόσεις περισσότερων μελετών, όπως το «Geschichte der Kunst des Alterthums» («Ιστορία της τέχνης της Αρχαιότητας») του 1764, ενώ είχε προηγηθεί η έκδοση του σημαντικότατου, «Δοκίμιο για την ικανότητα αντίληψης του ωραίου στην τέχνη», το 1763. Η σκέψη του Βίνκελμαν αναφορικά με την αέναη συνέχεια της τέχνης, που εξελίσσεται στο πέρασμα του χρόνου, είναι εμφανής στα βιβλία του, ενώ το πάθος του για την αρχαιότητα ενισχύει το κλίμα του Νεοκλασικισμού, που ήταν κυρίαρχο στην Ευρώπη των μέσων του 18ου αιώνα.

Η συμβολή του Βίνκελμαν στην επιστημονική μελέτη των έργων τέχνης

Στο έργο του «Ιστορία της τέχνης της Αρχαιότητας», ο Γ. Γ. Βίνκελμαν κατάφερε να ταξινομήσει στυλιστικά τα έργα τέχνης, αποτυπώνοντας με αυτό τον τρόπο την εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο. Η διάκριση, στην οποία βασίστηκε η ταξινόμηση, ήταν αυτή του ορισμού συγκεκριμένων υφών στα έργα. Έτσι, αυτά διακρίνονται σε έργα:

• του «αρχαίου» ή «αρχαϊκού ύφους»
• του «υψηλού» ή «μεγαλοπρεπούς»
• του «ωραίου ύφους»
• του «ύφους της μίμησης»

Το καθένα από τα παραπάνω, ανταποκρίνεται σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, αρχίζοντας από τα πρώτα χρονολογούμενα ευρήματα και φτάνοντας έως και την εποχή της παρακμής της κλασσικής τέχνης, με την κατάκτηση του ελλαδικού χώρου από τους Ρωμαίους. Αυτός ο διαχωρισμός της τέχνης, ανάλογα με την χρονική περίοδο που αυτά συναντώνται, καθώς και η εισαγωγή της έννοιας του ύφους, αποτέλεσαν τομή στην αντικειμενική μελέτη της αρχαιότητας και την ικανότητα διεξαγωγής ασφαλών συμπερασμάτων. Με τον τρόπο αυτό αναδείχτηκε η Αρχαιολογία σε επιστήμη, αφού σε αυτή εισήχθησαν οι τρόποι και τα εργαλεία της συστηματικής μελέτης των αντικειμένων, που ερχόταν στο φως από τις ανασκαφές. Επιπλέον, η λογική ακολουθία «γένεση, ανάπτυξη, ακμή και παρακμή» οδήγησε στην ευκολότερη και πιο εμπεριστατωμένη ταξινόμηση των έργων τέχνης και των μετέπειτα περιόδων.

Το τέλος μιας επιτυχημένης καριέρας

Ο Βίνκελμαν και η μελέτη του πάνω στην αρχαιότητα τον καθιστά έναν από τους πιο επιδραστικούς επιστήμονες, αφού η συνεισφορά του στην νεότερη σκέψη ξεπέρασε τα όρια της Αρχαιολογίας και της Ιστορίας της Τέχνης, επιδρώντας σε τομείς όπως η φιλοσοφία και η πολιτική επιστήμη. Η θεωρίες του και η ανάδειξη της δημοκρατίας των ελληνικών πόλεων-κρατών, ως του σημαντικότερου λόγου ανάπτυξης της τέχνης, συνέτειναν στις διεργασίες της Γαλλικής Επανάστασης και στην ανάπτυξη της νεότερης σκέψης. Κείμενα και έργα πολλών φιλοσόφων όπως του Γκαίτε ή του Σίλλερ βασίζονται στις ιδέες του Βίνκελμαν, ενώ την ίδια θεωρητική βάση είχαν χρησιμοποιήσει και οι ακόλουθοι του Ναπολέοντα.

Επιπρόσθετα, η έρευνά του απελευθέρωσε, κατά κάποιο τρόπο, τις αρχαιότητες από τα κλειστά ανάκτορα, προωθώντας τες στο ευρύ κοινό, ως ένα αγαθό που ανήκει σε όλους. Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι άνοιξε τον δρόμο για την νόηση των έργων τέχνης ως αντικειμένων μίας ενιαίας πολιτισμικής κληρονομίας, αποτάσσοντας από αυτά την έννοια του ελιτισμού.

Εντούτοις, παρά την λαμπρή πορεία του, το τέλος του ήταν αρκετά βίαιο. Δολοφονείται στη Τεργέστη, το καλοκαίρι του 1768, από τον Φραντσέσκο Αρκάντζελι, έναν άνθρωπο του υποκόσμου. Η ταφή του πραγματοποιήθηκε στον προαύλιο χώρο του καθεδρικού ναού της πόλης, San Giusto Martire.

Το έργο του Βίνκελμαν στην Ελλάδα

Το έργο του Γερμανού αρχαιολόγου και ιστορικού τέχνης έχει αναλυθεί και συνεχίζει να αποτελεί πηγή μελέτης παγκοσμίως. Στην Ελλάδα έχουν πραγματοποιηθεί πολλές επιστημονικές ημερίδες και διαλέξεις για την συνεισφορά του στα πεδία της αρχαιολογίας, της ιστορίας της τέχνης αλλά και της αρχιτεκτονικής. Πολλές από αυτές τις εκδηλώσεις είναι διαθέσιμες στη σελίδα του Ιδρύματος Μποδοσάκη.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο:

Johann Joachim Winckelmann. Ανακτήθηκε από en.wikipedia.org (τελευταία πρόσβαση 24/03/2021).

Johann Joachim Winckelmann: Forefather of the European Philhellenes, who praised Greek aesthetics and mental purity. Ανακτήθηκε από www.eefshp.org (τελευταία πρόσβαση 24/03/2021).

Johann Joachim Winckelmann (1717–1768). Ανακτήθηκε από www.idesign.wiki (τελευταία πρόσβαση 24/03/2021).