Οι χρόνιες παθήσεις αποτελούν μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της σύγχρονης ζωής. Δεν είναι μόνο η σωματική κόπωση ή οι ιατρικοί περιορισμοί που δοκιμάζουν τον άνθρωπο· είναι κυρίως η ψυχολογική αντοχή που απαιτείται για να συνεχίσει να ζει με ποιότητα, ελπίδα και νόημα.
Η διάγνωση μιας χρόνιας ασθένειας συχνά βιώνεται σαν ένα μικρό “τέλος” – του παλιού τρόπου ζωής, της ρουτίνας, της αίσθησης ελέγχου. Ωστόσο, πολλές έρευνες δείχνουν ότι ο τρόπος που το άτομο ερμηνεύει και αντιμετωπίζει την ασθένειά του επηρεάζει καθοριστικά όχι μόνο την ψυχική, αλλά και τη σωματική του υγεία.
Τι είναι η ψυχολογική ανθεκτικότητα;
Η ψυχολογική ανθεκτικότητα (resilience) είναι η ικανότητα του ανθρώπου να προσαρμόζεται, να ανακάμπτει και να βρίσκει νόημα μέσα σε δυσκολίες. Δεν σημαίνει απουσία πόνου ή δυσφορίας· σημαίνει αποδοχή, προσαρμογή και δράση.
Άτομα με υψηλή ανθεκτικότητα δεν αρνούνται την ασθένεια, αλλά τη βλέπουν ως μέρος της ζωής, όχι ως το τέλος της. Αντί να ρωτούν “γιατί σε μένα;”, στρέφουν την ερώτηση σε “πώς μπορώ να ζήσω καλύτερα με αυτό;”. Αυτή η αλλαγή προοπτικής μειώνει το άγχος, ενισχύει την αυτοαποτελεσματικότητα και οδηγεί σε πιο θετικές εκβάσεις υγείας.
Από την άρνηση στην αποδοχή
Η πρώτη ψυχολογική φάση μετά τη διάγνωση είναι συχνά η άρνηση. Είναι ένας μηχανισμός άμυνας που μας προστατεύει προσωρινά από το σοκ. Όταν όμως παρατείνεται, γίνεται εμπόδιο.
Η αποδοχή δεν σημαίνει παραίτηση, αλλά συνειδητοποίηση: “Αυτό συμβαίνει, και μπορώ να μάθω να ζω με αυτό.”
Η αποδοχή επιτρέπει στο άτομο να αναλάβει ενεργό ρόλο στη θεραπεία του, να συνεργαστεί με τους γιατρούς και να υιοθετήσει μια πιο ρεαλιστική στάση απέναντι στη ζωή.
Πολλοί ασθενείς περιγράφουν την αποδοχή ως σημείο καμπής: η στιγμή που σταματούν να πολεμούν την ασθένεια και αρχίζουν να πολεμούν για τη ζωή.
Οι ψυχολογικοί μηχανισμοί που ενισχύουν την ανθεκτικότητα
Η έρευνα έχει δείξει ότι η ανθεκτικότητα συνδέεται με συγκεκριμένα ψυχολογικά χαρακτηριστικά:
-
Αισιοδοξία: η πεποίθηση ότι το μέλλον μπορεί να φέρει θετικές αλλαγές.
-
Αυτοαποτελεσματικότητα: η εμπιστοσύνη στην ικανότητα να διαχειριστεί κανείς τις προκλήσεις.
-
Κοινωνική υποστήριξη: η παρουσία ανθρώπων που ακούν και ενθαρρύνουν.
-
Πνευματικότητα ή νόημα ζωής: η αίσθηση ότι υπάρχει ένας σκοπός πέρα από την ασθένεια.
Αυτοί οι παράγοντες λειτουργούν προστατευτικά, μειώνοντας τα επίπεδα κορτιζόλης (ορμόνης του στρες) και ενισχύοντας το ανοσοποιητικό σύστημα — μια πραγματική “ψυχοβιολογική ασπίδα”.
Από την αποδοχή στη δράση
Η ψυχολογική ανθεκτικότητα δεν σταματά στην αποδοχή· εκφράζεται μέσα από δράση.
Η συμμετοχή σε θεραπευτικές ομάδες, η άσκηση (όπου είναι εφικτή), η καλλιτεχνική έκφραση, ακόμη και ο εθελοντισμός, λειτουργούν ως ενεργητικές στρατηγικές αντιμετώπισης (coping strategies).
Αυτές οι δράσεις μετατρέπουν το άτομο από “παθητικό ασθενή” σε ενεργό συμμέτοχο της ζωής του. Η δράση ενισχύει την αυτοπεποίθηση και δημιουργεί μια αίσθηση ελέγχου — στοιχείο απαραίτητο για τη διατήρηση της ψυχικής ισορροπίας.
Ο ρόλος της ψυχολογικής υποστήριξης
Η επαγγελματική ψυχολογική υποστήριξη (π.χ. μέσω γνωσιακής-συμπεριφορικής θεραπείας, συμβουλευτικής ή mindfulness-based προγραμμάτων) βοηθά τα άτομα να αναπτύξουν στρατηγικές ανθεκτικότητας.
Η θεραπεία αποδοχής και δέσμευσης (ACT) διδάσκει πως μπορούμε να ζούμε με τον πόνο χωρίς να χάνουμε το νόημα και τη δράση.
Σε νοσοκομεία και κλινικές, η συνεργασία ψυχολόγων και ιατρικού προσωπικού έχει αποδειχθεί ότι βελτιώνει την προσκόλληση στη θεραπεία και την ποιότητα ζωής των ασθενών. Ο νους, όταν υποστηρίζεται, γίνεται σύμμαχος της ίασης.
Συμπέρασμα
Η ψυχολογική ανθεκτικότητα δεν είναι έμφυτη· είναι ικανότητα που καλλιεργείται.
Μέσα από την αποδοχή, τη σύνδεση και τη δράση, τα άτομα με χρόνιες παθήσεις μπορούν να μετατρέψουν την ασθένεια από εμπόδιο σε πηγή δύναμης και αυτογνωσίας.
Η ασθένεια δεν ορίζει τον άνθρωπο· τον προκαλεί να γνωρίσει τον εαυτό του σε βάθος. Και σε αυτό το ταξίδι, η ψυχολογία δεν είναι πολυτέλεια — είναι πυξίδα.
Βιβλιογραφία
-
Bonanno, G. A. (2004). Loss, trauma, and human resilience: Have we underestimated the human capacity to thrive after extremely aversive events? American Psychologist, 59(1), 20–28.
-
Charmaz, K. (1991). Good Days, Bad Days: The Self in Chronic Illness and Time. Rutgers University Press.
-
Folkman, S., & Greer, S. (2000). Promoting psychological well-being in the face of serious illness: When theory, research and practice inform each other. Psycho-Oncology, 9(1), 11–19.
-
Kabat-Zinn, J. (1990). Full Catastrophe Living: Using the Wisdom of Your Body and Mind to Face Stress, Pain, and Illness. Delacorte.
-
Sisto, A. et al. (2019). Towards a transversal definition of psychological resilience: A literature review. Medicina, 55(11), 745.
