Από το 1980 στην Κρήτη και πιο συγκεκριμένα έξω από την περιοχή Αρχάνες στο Καστέλλι Ηρακλείου, οι αρχαιολόγοι είχαν ερμηνεύσει την θέση Παπούρα, ως ένα πιθανό σημείο φρυκτωρίας. Αυτό όμως που αντίκρυσαν τον Μάρτιο του 2024 στην κορυφή του λόφου, έμελλε να αλλάξει (ίσως) για πάντα τα λατρευτικά δεδομένα στο νησί που ήκμασε ο Μινωικός πολιτισμός… Το μνημείο που ακόμα βρίσκεται υπό ανασκαφή, είναι μοναδικό για τον Ελλαδικό χώρο και αντιμετωπίζει σήμερα την απειλή της γραφειοκρατίας και της απαξίωσης, αφού ο χώρος συμπεριλαμβάνεται στα σχέδια του νέου αεροδρομίου και προορίζεται για κατασκευή ραντάρ. Με την προβολή στα ΜΜΕ σε παγκόσμιο επίπεδο και την κινητοποίηση αρχαιολόγων και τοπικών φορέων, η διάσωση του μνημείου είναι επιτακτική ανάγκη και θα έπρεπε να μην συζητιέται επ’ ουδενί. Η διεθνής αναγνώριση της ανακάλυψης, είναι τόσο σπουδαία, που πρόκειται στις 30 Οκτωβρίου του 2025 να βραβευτεί με το βραβείο «International Archaeological Discovery Award «Khaled al-Asaad». Τι είναι αυτό όμως που κάνει το προμινωικό μνημείο τόσο μοναδικό και σημαντικό; Ο λόφος Παπούρα, ο Δίας και η αρχαία αστρονομία ίσως να κρύβουν την απάντηση!
Με μία πρώτη ματιά στο λατρευτικό μνημείου του λόφου, η δομή του φαίνεται εξαιρετικά σύνθετη και πρωτότυπη για τον Αιγιακό χώρο. Η κατασκευή έχει κυκλική κάτοψη με διάμετρο περίπου 48 μέτρων, ενώ αποτελείται από οκτώ ομόκεντρους λίθινους δακτυλίους (περίβολους), κατασκευασμένους από καλοδουλεμένους λίθους τοπικού ασβεστόλιθου. Από το κέντρο προς τα έξω εκτείνονται ακτινωτοί τοίχοι, που τέμνουν τους δακτυλίους και δημιουργούν τμηματικά διαμερίσματα σαν ένα πέτρινο «λαβύρινθο», με τον εσωτερικό πυρήνα να είναι τετραμερής. Μια πιθανή είσοδος βρίσκεται στα ανατολικά, ενώ η «τοποθέτηση» του μνημείου είναι βορινή. Η χρονολόγηση του μνημείου δεν είναι ακόμα σαφής -καθώς οι έρευνες βρίσκονται σε πρώιμο στάδιο- όμως οι πιθανότητες να αναφερόμαστε σε μια νεολιθική αρχιτεκτονική σύλληψη του 4.000-5.000 π.Χ., είναι αρκετά μεγάλη. Η συνολική μορφή του μνημείου δημιουργεί την εντύπωση μιας οριζόντιας, πολυζωνικής κατασκευής, οργανωμένης γύρω από έναν κεντρικό άξονα — κάτι ανάμεσα σε ναό, ιερό περίβολο και κοσμολογικό σύμβολο. Ο λόφος της Παπούρας βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 500μ και το μνημείο καλύπτει επιφάνεια περίπου 1800 τμ., ενώ η θέα του στην πεδιάδα είναι πανοραμική και μαγευτική. Τα ευρήματα μέσα και γύρω από το μνημείο είναι προς το παρόν ελάχιστα, αλλά αρκετά χρήσιμα. Ο μεγάλος όγκος οστών ζώων μέσα και γύρω από το μνημείο, ενισχύει την υπόθεση ότι πραγματοποιούνταν τελετουργικές δραστηριότητες, προσφορές, ή συγκεντρώσεις με κατανάλωση τροφής και ποτού, ενώ έχουν εντοπιστεί κεραμικά θραύσματα (πιθανότατα τελετουργικών αγγείων) που συνδέονται με τις φάσεις κατασκευής και χρήσης του μνημείου.
Το μνημείο στον λόφο Παπούρα δεν είναι απλώς ένα αρχιτεκτονικό μυστήριο, αλλά βρίσκεται στην καρδιά μιας περιοχής βαθιάς μυθολογικής φόρτισης, που συνδέεται άμεσα με τη γέννηση του Δία και τα μινωικά ιερά βουνά της Κρήτης. Η πεδιάδα του Καστελλίου όπου υψώνεται ο λόφος Παπούρα βρίσκεται ανάμεσα στο όρος Δίκτη και το όρος Γιούχτας, δύο από τους ιερότερους τόπους της μινωικής και ελληνικής παράδοσης, ενώ πρόκειται για τα δύο από τα τρία ιερά όρη (το τρίτο είναι ο Ψηλορείτης – Ίδη) που σχηματίζουν τον ιερό γεωγραφικό άξονα του τρίπτυχου γέννηση – θάνατος – αναγέννηση στην μυθολογία μας. Στο Δικταίο Άντρο (όρος Δίκτη) λέγεται πως γεννήθηκε ο Δίας, όταν η Ρέα τον έκρυβε από τον Κρόνο. Στο Ιδαίο Άντρο (Ίδη/Ψηλορείτης) οι Κουρήτες φρόντισαν να μεγαλώσει ο Δίας, αφού χτυπούσαν τις ασπίδες τους για να καλύψουν το κλάμα του βρέφους. Το όρος Γιούχτας, ορατό από τον λόφο της Παπούρας, θεωρείτο στην αρχαιότητα ο ταφικός λόφος του Δία, όπου ο θεός πέθανε και αναγεννιόταν κάθε χρόνο. Οι αρχαιολόγοι κάνουν αναφορά στο μνημείο ως «Ομφάλιο Πεδίο», που σύμφωνα με την μυθολογία όταν η Ρέα μετέφερε από το σπήλαιο της Δίκτης στο σπήλαιο της Ίδης τον νεογέννητο Δία, σε ένα σημείο της πεδιάδας πέφτει ο ομφαλός του. Αυτή θα μπορούσε να είναι μια τιμητική υποθετικά τοποθεσία, που επιλέχθηκε από τον προμινωικό πολιτισμό -αλλά και μετέπειτα-, για να κατασκευαστεί αυτό το εξαιρετικά μοναδικό μνημείο λατρείας του Δία. Η αρχαιολόγος Α. Κοντοπόδη και άλλοι ερευνητές έχουν επισημάνει ότι το μνημείο δεν είναι τυχαία χτισμένο στον λόφο και πιθανότατα είχε τελετουργική ή κοσμολογική σημασία που μπορεί να σχετίζεται με τελετές αφιερωμένες στον ουρανό και στα φυσικά φαινόμενα, που αργότερα ενσωματώθηκαν στη λατρεία του Δία ως θεού του καιρού και της βροντής.
Η αστρονομική διάσταση του μνημείου της Παπούρας είναι ίσως η πιο συναρπαστική πτυχή του, γιατί δείχνει πως δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με ένα λατρευτικό οικοδόμημα, αλλά με ένα κοσμικό όργανο παρατήρησης του ουρανού, ενταγμένο στη μινωική κοσμοθεωρία. Οι προκαταρκτικές μελέτες των Κοντοπόδη και Παπαναστασίου, δείχνουν ότι ο ανατολικός άξονας εισόδου του μνημείου ευθυγραμμίζεται με το θερινό ηλιοστάσιο, δηλαδή την ανατολή του Ήλιου στις 21 Ιουνίου και 0 κεντρικός πυρήνας φαίνεται να «αγγίζει» το πέρασμα του Ήλιου ή της Σελήνης ανάμεσα στα γύρω βουνά, πιθανώς το Γιούχτα και τη Δίκτη. Οι ομόκεντροι δακτύλιοι μπορεί να αντιπροσωπεύουν τους κύκλους του Ήλιου, της Σελήνης ή των πλανητών, όπως αντιλαμβάνονταν τον ουρανό πριν από χιλιάδες χρόνια. Το αξιόλογο αυτό μνημείο του λόφου Παπούρα, είναι σαν μια πέτρινη αναπαράσταση του ουρανού και μοιάζει να χτίστηκε οργανωμένα και υπό τις οδηγίες έμπειρων παρατηρητών των άστρων. Οι ομόκεντροι δακτύλιοι θα μπορούσαν να αναπαριστούν τις ουράνιες σφαίρες (όπως τις φαντάζονταν οι Μινωίτες), ο κεντρικός χώρος ίσως το «μάτι του ουρανού» και ο λαβύρινθος με τον τόσο σημαντικό ρόλο, την πορεία των ουράνιων σωμάτων, γιατί όχι και της ψυχής; Αυτή η ιδέα βρίσκει αναλογίες και σε άλλες προϊστορικές κατασκευές — όπως το Stonehenge ή τα αστρονομικά ιερά της Μάλτας (Mnajdra), που επίσης ευθυγραμμίζονται με ηλιοστάσια, με την Παπούρα να είναι το νοτιοανατολικότερο δείγμα αυτής της παράδοσης στην Μεσόγειο.
Μέσα από αυτό το «πέτρινο σύμπαν» οι πρώτοι κάτοικοι της Κρήτης συντόνιζαν τη ζωή τους με τον ουρανό, μετατρέποντας την παρατήρηση των άστρων σε πράξη λατρείας, σύμφωνα με την μελέτη των δρ. Μηνά Τσικριτσή (Ερευνητή Αιγαιακών Γραφών) και Ξενοφώντα Μουσά (καθηγητή Αστροφυσικής ΕΚΠΑ). Μέσα από την έρευνα τους, δίνεται μια πιθανή ερμηνεία του μνημείου, αναλύοντας γλαφυρά τα στοιχεία που τους δίνονται από τον χώρο εστιάζοντας στην αστρονομική του διάσταση. Ο Δρ. Τσικριτσής ως ερευνητής Αιγαιακών Γραφών, έχει μελετήσει αντικείμενα της Μινωικής περιόδου που φέρουν αστρονομικά σύμβολα, ενώ ο καθηγητής Μουσάς είναι αστροφυσικός στο ΕΚΠΑ και διεθνούς φήμης ερευνητής του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Η δομή του μνημείου στον λόφο της Παπούρας, έχει στο κέντρο της ένα καθαρό σχήμα «σταυρού» που ταυτίζεται (σύμφωνα με την έρευνα) με τον Ηλιακό Σταυρό στο Μινωικό Υπολογιστή Εκλείψεων (1.800π.Χ.), που ανακαλύφθηκε στην Σητεία της Κρήτης τον 19ο αιώνα. «Από την Παλαιολιθική εποχή οι άνθρωποι παρατηρούσαν στο πλαίσιο της ζωής των την μεγέθυνση της μαγείας του ΦΩΤΟΣ που είναι η τήρηση των τετάρτων με δύο ισημερίες και δύο ηλιοστάσια και των διασταυρούμενων τεταρτημορίων του Ήλιου που προσδιορίζουν την αρχή έναρξης των εποχών» αναφέρεται στην ενδιαφέρουσα έρευνα, τονίζοντας την κλίση που έχει ο κεντρικός Σταυρός του λόφου (περίπου 13ο μοιρών) σε σχέση με τον σταυρό Βορρά Νότου, στον οποίο η οριζόντια γραμμή δηλώνει την Ανατολή Δύση που συμπίπτει με την κίνηση του Ηλίου στην Ισημερία. Μέσω της έρευνας προκύπτουν σημαντικές ημερομηνίες που σχετίζονται κυρίως με την γεωργία και τις εορταστικές του πράξεις, όπως: η έναρξη του Χειμώνα στις 28 Νοεμβρίου – όπου θα έπρεπε να έχει ολοκληρωθεί η σπορά των σιτηρών, το όργωμα στην Φθινοπωρινή Ισημερία που τότε ήταν 10 Οκτωβρίου και η λήξη της σποράς στις 28 Νοεμβρίου. Το χρονικό διάστημα από την σπορά μέχρι την αρχή συλλογή των σιτηρών ήταν στις 26 Μαΐου, ενώ η 28η Ιουλίου ίσως αντιστοιχεί με την οριακή ημερομηνία συλλογής των σιτηρών. Ο σταυρός στο κέντρο του μνημείου φαίνεται να «δείχνει» τον αντίστοιχο Πολικό Αστέρα της εποχής (2.400π.Χ.), δηλαδή το αστέρι Θουμπάν που είναι ο α–Δράκοντος. Οι τέσσερεις βασικοί χώροι του μνημείου που χωρίζονται σε 2 μικρότερα δωμάτια, αντιπροσωπεύουν την οκταετηρίδα, κατά την οποία συμπίπτει το σεληνιακό με το ηλιακό ημερολόγιο, ενώ οι «ζώνες» που δημιουργούνται είναι 6, όσοι δηλαδή και οι πλανήτες που ήταν γνώριμοι εκείνη την εποχή. Ένα εντυπωσιακό στοιχείο της έρευνας, είναι μια απεικόνιση σε αγγείο του 800 π.Χ. που βρέθηκε στο Δίπυλο και εμφανίζονται χορεύτριες να κρατούν σύμβολο σταυρού μέσα σε κύκλο που έχει γύρω του 12 μικρούς κύκλους, δηλαδή ακριβώς την ίδια δομή με το μνημείο στον λόφο Παπούρα!
Η κυκλική δομή του μνημείου στον λόφο Παπούρα, θυμίζει κατά πολύ στους αρχαιολόγους την τάση των πολιτισμών της Μεσοποταμίας και των ιερών τους. Υπάρχουν αρκετά στοιχεία που υποδηλώνουν ότι οι Μινωίτες μπορεί να είχαν πολιτισμικές και τεχνολογικές επαφές με τη Μεσοποταμία, μέσω των εμπορικών οδών που υπήρχαν τότε όπως και η συσχέτιση με την πόλη Ουγκαρίτ. Η Παπούρα ενσωματώνει στοιχεία κυκλικής αρχιτεκτονικής και αστρονομικών προσανατολισμών, παρόμοια με αυτά που εμφανίζονται στα κυκλικά ιερά της πρώιμης Ασσυριακής Μεσοποταμίας. Παράλληλα, η σύνδεσή της με ιερά βουνά και την μυθολογία του Δία, την καθιστά μια πρωτομινωική τοπική εκδοχή ενός κοσμολογικού προτύπου που ίσως είχε επηρεαστεί από πολιτισμικές ανταλλαγές Ανατολής-Αιγαίου. Στον λόφο Παπούρα, ο κεντρικός πυρήνας του μνημείου μπορεί να αντιπροσωπεύει τον θεό ή το κέντρο του κόσμου, όπως συμβαίνει με τα ζιγκουράτ της Μεσοποταμίας. Στην ίδια τη Μινωική Κρήτη, το μνημείο της Παπούρας είναι απολύτως μοναδικό, διότι κανένα άλλο δεν παρουσιάζει αυτόν τον «λαβυρινθώδη» σχεδιασμό με 8 ομόκεντρους τοίχους και τεταρτημόρια στο κέντρο. Αναλύοντας το ισχυρό σύμβολο του λαβύρινθου για την αρχαία Μινωική Κρήτη, θα πρέπει να σημειωθεί πως ο λαβύρινθος στο μνημείο αυτό, είναι αρχαιότερος των ανακτόρων της Κνωσού και της Φαιστού και ίσως να αποτελεί την πρώτη αναφορά του.
Το μνημείο στον Λόφο Παπούρα αποτελεί ένα μοναδικό δείγμα της πρώιμης μινωικής αρχιτεκτονικής, όπου η θρησκευτική, κοσμολογική και αστρονομική γνώση συνδυάζεται σε έναν εντυπωσιακά λαβυρινθώδη χώρο που πρέπει να εξασφαλιστεί η ακεραιότητα του πάση θυσία! Οι ομόκεντροι δακτύλιοι και ο κεντρικός πυρήνας μοιάζουν να κρύβουν κώδικες ουρανού, ίχνη ενός αρχαίου ημερολογίου που παρακολουθούσε τον Ήλιο, τη Σελήνη και τα άστρα. Στο πλαίσιο αυτό, ο Λόφος Παπούρα, ο Δίας και η αρχαία αστρονομία, αποκαλύπτουν έναν τόπο όπου η μυθολογία και η επιστήμη ενώνονται, και όπου κάθε πέτρα φαίνεται να φέρει το βάρος των αιώνων και των μυστικών τους. Μπορεί ο ομφαλός του Δία να κατέπεσε στο σημείο αυτό, να υπέδειξε τον λόφο στους αρχαίους Μινωίτες και να τους ενέπνευσε να κατασκευάσουν κάτι τόσο αριστουργηματικό, που μπορεί να αποτελέσει σήμερα ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα της εποχής μας. Οφείλουμε να προστατέψουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά, καθώς αποτελεί ζήτημα εθνικής και διεθνούς σημασίας, με πλήθος φορέων και πολιτών να κινητοποιούνται για την αποτροπή της υποβάθμισής του μνημείου. Πρόσφατα, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) ενέκρινε την απαράδεκτη εγκατάσταση ραντάρ στον λόφο, προκαλώντας αντιδράσεις από τοπικούς φορείς και οργανώσεις, με τον Δήμο Μινώα Πεδιάδας να προσφεύγει στην Δικαιοσύνη μετά την ντροπιαστική αυτή απόφαση. Επιπλέον, οργανώσεις όπως ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων (ΣΕΑ) και διεθνείς φορείς προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς έχουν εκφράσει τις ανησυχίες τους για την ακεραιότητα του μνημείου, ενώ η κινητοποίηση των πολιτών είναι μεγάλη μέσω διαδηλώσεων και συλλογή υπογραφών. Σήμερα η κατάσταση παραμένει -δυστυχώς-ανοιχτή, με την κοινή γνώμη και τους φορείς να αναμένουν τις οριστικές αποφάσεις για την τύχη του μνημείου.
Πηγές Άρθρου:
Archaeology Newsroom (8/7/2025) «Συλλογή υπογραφών για το μνημείο της Παπούρας», ανακτήθηκε από www.archaiologia.gr (τελευταία πρόσβαση 20/10/2025)
Δρ. Τσικριτσής Μ. & Μουσάς Ξ. (11.6.2024) «Μια πιθανή ερμηνεία στο μοναδικό εύρημα στον Παπούρα Καστελλίου Ηρακλείου Κρήτης», ανακτήθηκε από https://arxeion-politismou.gr, (τελευταία πρόσβαση 20/10/2025)
Συμβουλάκης Λ. (08/06/2024) «Το Ομφάλιο Πεδίο του Δία: Η θεωρία των αρχαιολόγων για το σπουδαίο εύρημα στον λόφο Παπούρα στο Καστέλι – Σχετίζεται με τον μύθο της Ρέας και του Κρόνου», ανακτήθηκε από www.neakriti.gr , (τελευταία πρόσβαση 20/10/2025)
Κρασανάκης Α. (27/07/2025) «Παπούρα: η αποκάλυψη του μνημείου, η χρήση και σπουδαιότητα του», ανακτήθηκε από https://ecopress.gr , (τελευταία πρόσβαση 20/10/2025)
Archaeology Newsroom (16/10/2025) «Δήμος Μινώα Πεδιάδας: Αίτηση ακύρωσης στο ΣτΕ για το Ραντάρ στην Παπούρα», ανακτήθηκε από www.archaiologia.gr (τελευταία πρόσβαση 20/10/2025)
Archaeology Newsroom (11/06/2024) «ΥΠΠΟ: Μοναδικό για τη μινωική αρχαιολογία το εύρημα στο Καστέλλι», ανακτήθηκε από www.archaiologia.gr (τελευταία πρόσβαση 20/10/2025)
