Στην Νοτιοανατολική Τουρκία, κοντά στην πόλη Αντιγιαμάν και βόρεια του ποταμού Ευφράτη, υψώνεται το επιβλητικό όρος Νεμρούτ. Από την κορυφή του όρους στα 2.150μ, η θέα -στο σχεδόν σεληνιακό τοπίο- που απλώνεται στα μάτια του επισκέπτη, είναι μαγευτική. Αυτό είναι το σημείο – κλειδί που επέλεξε ο βασιλιάς της Κομμαγηνής – Αντίοχος Α’, για να χαρίσει στην ανθρωπότητα ένα μνημείο που κάποιοι αποκαλούν και ως το όγδοο θαύμα του κόσμου. Ένας τεχνητός τύμβος ως φημολογούμενο ταφικό μνημείο του ίδιου του βασιλιά και αρκετά κολοσσιαία αγάλματα απαράμιλλης γλυπτικής, κάνουν το όρος να ξεχωρίζει. Το Νεμρούτ με την πανάρχαια Βιβλική αναφορά του, πήρε το όνομα του από τον Νεμρώδ, τον μυθικό βασιλιά-κυνηγό που συνδέεται με την αλαζονεία της ανθρωπότητας και τον Πύργο της Βαβέλ. Το όρος Νεμρούτ δεν είναι μόνο ένας αρχαιολογικός χώρος· είναι μια σκηνή όπου η ιστορία συναντά τον μύθο, εκεί όπου η Περσική Ανατολή συναντά την Ελληνιστική Δύση και ενώνονται σε ένα μοναδικό κράμα πολιτισμών.
Το βασίλειο της Κομμαγηνής και ο Αντίοχος Α’
Μετά την κατάλυση της Περσικής Αυτοκρατορίας το 330π.Χ. από τον Μέγα Αλέξανδρο, η Κομμαγηνή ανήκε στο τοπικό Βασίλειο των Σελευκιδών στην Νοτιοανατολική Μικρά Ασία. Το 162π.Χ. ο σατράπης Πτολεμαίος κατάφερε μέσω επανάστασης να αποσπάσει την ανεξαρτησία της Κομμαγηνής και να δημιουργήσει ένα νέο -αλλά αρκετά μικρό- βασίλειο. Η γεωγραφική θέση της Κομμαγηνής και της πρωτεύουσας Σαμόσατας, έδινε ισχυρό πλεονέκτημα στην οικονομία και το εμπόριο, καθώς αποτελούσε μεγάλο πέρασμα από την Ανατολή στην Δύση. Η δυναστεία του Πτολεμαίου είχε μεικτές Ελληνιστικές και Περσικές ρίζες, με αποτέλεσμα η Κομμαγήνη να αποτελείται από ένα κράμα θρησκειών και πολιτισμού, ενώ η τοπική κοινωνία ζούσε αρμονικά με αυτό. Το 69π.Χ. θα αναλάβει την εξουσία ως μονάρχης, ο σημαντικότερος εμπνευστής της «Ελληνοπερσικής» σύνθεσης – ο Αντίοχος Α’, που αργότερα θα αυτό-αποκαλεστεί και ως Θεός βασιλιάς. Ο ίδιος τόνιζε συνεχώς την διπλή του καταγωγή, την Ελληνική του ρίζα από τους Σελευκίδες (ως απόγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου), αλλά και την Περσική ρίζα ως απόγονος του Δαρείου του Α’. Υπό την «θεϊκή» του βασιλεία, η Κομμαγηνή άνθισε πλήρως από κάθε άποψη και ο ίδιος τολμηρά φιλόδοξος, έστησε ένα θρησκευτικό σύστημα με ελληνοπερσικές θεότητες, με αποκορύφωμα το μεγαλειώδες μνημείο στο όρος Νεμρούτ. Στο λατρευτικό ιερό της κορυφής του όρους, ο Αντίοχος θα άφηνε το όνομα του χαραγμένο για πάντα στην ιστορία, καθώς το έργο αυτό θα αγγίξει τον τίτλο του όγδοου θαύματος του αρχαίου κόσμου.
Το «Ιεροθέσιον» του όρους Νεμρούτ
Περίπου κοντά στο 62π.Χ. ο Αντίοχος ξεκινάει στο όρος Νεμρούτ να υλοποιεί το όραμα του. Η Κομμαγηνή είναι σε ακμή και ένα τεράστιο κεφάλαιο θα σπαταληθεί για να χτιστεί στα 2.150μ ένα μεγαλειώδες μνημείο, υπό την εντολή του Θεού Αντιόχου. Το μνημείο κατά πάσα πιθανότητα προορίζεται να αποτελέσει και την τελευταία κατοικία του βασιλιά, εξού και ο τεχνητός τύμβος από ασβεστόλιθο. Μπροστά από τον τύμβο, δεσπόζουν πέντε κολοσσιαία καθισμένα σε θρόνο αγάλματα ύψους 8–10 μ., τα οποία αντιπροσωπεύουν τις ελληνοπερσικές θεότητες της Κομμαγηνής. Η σύζευξη του Δία με τον Ωρομάσδη (περσικός θεός Άχουρα Μάζδα) ως ανώτατος θεός του ουρανού, ο Απόλλωνας – Μίθρας – Ήλιος – Ερμής ως θεότητα του φωτός, ο ήρωας Ηρακλής – Αρτάγνης – ‘Αρης και η θεά Τύχη-Κομμαγήνη ως θεά-προστάτιδα της ίδιας της Κομμαγηνής. Δίπλα από τα αγάλματα αυτά, τοποθετείται και το άγαλμα του Θεού – Βασιλιά Αντιόχου Α’, ως κεντρική μορφή του βασιλικού λατρευτικού συστήματος. Σε κάθε άγαλμα που στέκεται στο Ιεροθέσιον του Νεμρούτ, αναγράφεται από πίσω αναλυτικά η ονομασία του στα ελληνικά, ενώ δίνονται και οδηγίες ως «νόμος» για το πως θα πρέπει να λατρευτούν από τον κόσμο. Αυτά τα πέντε βασικά αγάλματα πλαισιώνονται από δύο ζεύγη «φυλάκων» που απαρτίζονται από έναν αετό και ένα λιοντάρι, ενώ απέναντι τους υπάρχει ένας μεγάλος βωμός. Γύρω από το Ιεροθέσιον του μνημείου, υπάρχουν ανάγλυφες στήλες, που ονομάζονται «δεξιώσεις» και απεικονίζουν τον Αντίοχο να κάνει χειραψίες με τους βασικούς θεούς που αναφέραμε παραπάνω. Στο όρος Νεμρούτ, εκεί που η Ανατολή συναντά τη Δύση, όλες οι μορφές είναι ένα αξιοθαύμαστο «πάντρεμα» ελληνοπερσικής τέχνης. Μπορεί τα χαρακτηριστικά των γλυπτών να είναι ελληνιστικά, όμως τα ρούχα τους είναι αμιγώς περσικά, όπως και τα τελετουργικά σημειώματα σε αυτά. Το καλλιτεχνικό επίτευγμα είναι μοναδικό, καθώς μερικά από τα αγάλματα ασβεστόλιθου ζυγίζουν ακόμα και 9 τόνους.
Το Νεμρούτ και η σχέση του με τα άστρα
Οι στήλες στον περιβάλλοντα χώρο του μνημείου αφορούν αρκετά θέματα. Κάποιες από αυτές απεικονίζουν το γενεαλογικό δέντρο των βασιλιάδων της Κομμαγηνής (Σελευκίδες και Πέρσες), αλλά αυτή που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι αυτή που περιλαμβάνει ένα λιοντάρι, στολισμένο με οχτώ άστρα στο σώμα του και μία ημισέληνο στο στήθος. Στην πλάτη του λιονταριού υπάρχουν τρία ουράνια σώματα, τα ονόματα των οποίων αναγράφονται αναλυτικά στην στήλη και πρόκειται για τους πλανήτες Άρη, Ερμή και Δία. Χωρίς καμία αμφιβολία, η στήλη είναι αφιερωμένη στον αστερισμό του Λέοντα, βάσει των άστρων που έχει το λιοντάρι και στον Βασιλίσκο (φωτεινότερο αστέρι του Λέοντα), λόγω της ημισέληνου. Θα μπορούσε αυτό να είναι ένα αστρικό χρονολόγιο; Η επιστημονική κοινότητα συμφωνεί πως η στήλη αυτή υποδεικνύει μια σημαντική ημερομηνία, πιθανότατα για το ίδιο το μνημείο του όρους Νεμρούτ και την δημιουργία του. Η συνοχή των πλανητών δείχνουν μια χρονική στιγμή που η Σελήνη, ο Άρης, ο Ερμής και ο Δίας βρίσκονταν στον αστερισμό του Λέοντα με τον Βασιλίσκο να λάμπει μπροστά τους, που συνέβη όντως τον 1ο αιώνα π.Χ. Η σχέση του όρους Νεμρούτ με τα άστρα, δεν σταματά φυσικά εκεί. Όπως σχεδόν κάθε σημαντικό αρχαίο μνημείο στον κόσμο, έτσι και στο Ιεροθέσιον παίζει σημαντικό ρόλο ο προσανατολισμός των αγαλμάτων και του τύμβου. Τα μεγάλα καθιστά αγάλματα φωτίζονται από την ανατολή του ηλίου όπου και «κοιτάνε», ενώ τα μικρότερης κλίμακας αγάλματα στον περιβάλλοντα δυτικό χώρο φωτίζονται από την δύση. Η κεντρική ιδέα του χώρου οδηγεί σε ερμηνείες που τονίζουν τον τελετουργικό χαρακτήρα της ανατολής/δύσης με ηλιακούς συμβολισμούς.
Ο ταφικός τύμβος του βασιλιά Αντιόχου
Είναι σίγουρο πως ένα τόσο μεγάλο και περίτεχνο μνημείο, δεν θα μπορούσε να μην περιλαμβάνει τον τάφο του βασιλιά που έδωσε την εντολή να δημιουργηθεί. Η μεγαλύτερη δόξα για τον Αντίοχο Α’, παραμένει μια μεγάλη σπαζοκεφαλιά για τους αρχαιολόγους μέχρι και σήμερα. Ο τεχνητός τύμβος στην κορυφή του όρους (έχει ύψος περίπου 50μ και διάμετρο 145μ) αποτελείται από μικρά κομμάτια ασβεστόλιθου, που δημιουργούν μια μάζα κάνοντας την ανασκαφή σχεδόν αδύνατη. Τα σημερινά δεδομένα δείχνουν ότι πιθανόν να υπάρχουν υπόγειες στοές ή θάλαμοι κάτω από τον τύμβο, αλλά η εύθραυστη δομή του τον καθιστά επικίνδυνο για ανασκαφή. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο τύμβος ήταν ο ιερός τάφος του βασιλιά, καθώς αναγράφεται και στις στήλες που βρίσκονται στον χώρο, αλλά ο Αντίοχος φαίνεται πως φρόντισε επαρκώς να μην συληθεί ποτέ. Αν βρίσκεται στο εσωτερικό (όπως πιθανολογείται), παραμένει κρυμμένος εδώ και δύο χιλιετίες, γεμάτος από θησαυρούς και ίσως ακόμα πιο σπουδαία έργα τέχνης να συνοδεύουν τον βασιλιά. Ο τύμβος σαν κατασκευή αντιπροσωπεύει την επαφή του ουρανού με την γη, το μεταβατικό στάδιο από τον κόσμο των ζωντανών, στον κόσμο των θεών. Ο βασιλιάς Αντίοχος, επέλεξε μια ταφική κατασκευή ανατολίτικης αρχιτεκτονικής, ξεπερνώντας κάθε προκάτοχο του αξιώματος του με τις γλυπτικές διακοσμήσεις του όρους Νεμρούτ. Χαρακτηριστική είναι η χαραγμένη επιγραφή του ίδιου του βασιλιά, πίσω από τα αγάλματα που αναγράφει «Έχω στήσει αυτές τις θεϊκές εικόνες του Δία-Ορομάδδη και του Απόλλωνα-Μίθρα-Ήλιου-Ερμή και του Αρτάγνη-Ηρακλή-Άρη, καθώς και της παντοδύναμης πατρίδας μου, της Κομμαγηνής· και από το ένα και το αυτό λατομείο, θρονωμένος επίσης ανάμεσα στις θεότητες που ακούνε τις προσευχές μας, έχω καθαγιάσει τα χαρακτηριστικά της δικής μου μορφής.»
Ο αρχαιολογικός χώρος στο Νεμρούτ σήμερα
Το όρος Νεμρούτ, εκεί που η Ανατολή συναντά την Δύση σύμφωνα με το όραμα του βασιλιά Αντιόχου Α’, συγκαταλέγεται στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1987. Σήμερα αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους στην γειτονική Τουρκία, με μεγάλη επισκεψιμότητα. Ωστόσο η εικόνα του απέχει αρκετά από την αρχική του μορφή. Τα κολοσσιαία αγάλματα έχουν υποστεί φθορές, ενώ τα κεφάλια τους (2μ ύψους) έχουν κυλήσει στο έδαφος, αποκομμένα από τα σώματα των θεών. Παρότι αυτό θυμίζει σημάδια βανδαλισμού, ο μόνος βάνδαλος εδώ είναι ο χρόνος και η φύση. Το απόκοσμο θέαμα με τις σκορπισμένες κεφαλές αγαλμάτων, συνέβη πιθανότατα από την έντονη σεισμική δραστηριότητα στην περιοχή, ενώ οι έντονες διακυμάνσεις θερμοκρασίας, προκαλούν ρωγμές και φθορά στην επιφάνεια των αγαλμάτων. Παρότι ο τουρισμός στο όρος επιφέρει έσοδα, επιβαρύνει αρκετά τον χώρο, ενώ η συντήρηση στο απόμερο μνημείο είναι πολυδάπανη και δύσκολη. Τα κεφάλια που έπεσαν, είναι μια ισχυρή προειδοποίηση πως ο χρόνος στο όρος Νεμρούτ κυλά και φέρνει δραματικές εξελίξεις για το μέλλον του αρχαίου αυτού αριστουργήματος.
Ένα μοναδικό μνημείο παγκόσμιας ιστορίας και σύμβολο ενός πλάνου ενοποίησης δυο λαών, που στο παρελθόν υπήρξαν ορκισμένοι εχθροί. Το όρος Νεμρούτ δεν είναι απλά ένας αρχαιολογικός χώρος, αλλά ένας τόπος ιστορικής μνήμης και διαχρονικού συμβολισμού, που συνεχίζει να εμπνέει ακόμα και σήμερα. Στην κορυφή του όρους, ο Αντίοχος Α’ δημιούργησε ένα περίτεχνο ιερό όπου Πέρσες και Έλληνες συνδέονται με μία νέα – τολμηρή ταυτότητα από κοινού. Κρυμμένη μαζί με τον τάφο του βασιλιά – θεού, η αθανασία που προκύπτει μέσα από την ένωση δυο διαφορετικών κόσμων, αυτών της Ανατολής και αυτόν της Δύσης.
Πηγές Άρθρου:
World Heritage Convention List: Archaeological Site of Nemrut Dag, ανακτήθηκε από whc.unesco.org (τελευταία πρόσβαση 1/10/2025)
Ángel Carlos Pérez Aguayo (15/8/2024) “The eighth wonder of the ancient world may have an untouched tomb” , ανακτήθηκε από www.nationalgeographic.com (τελευταία πρόσβαση 1/10/2025)
Raddato Carole (20/8/2020) “Exploring Mount Nemrut – A Meeting Point Between East & West”, ανακτήθηκε από www.worldhistory.org, (τελευταία πρόσβαση 1/10/2025)
