Ο γνωστός χίπστερ του ανεξάρτητου αμερικανικού σινεμά, Jim Jarmusch, αποφάσισε το 1995 να δοκιμάσει τις δυνάμεις του σε ένα από τα πιο εμβληματικά είδη της παγκόσμιας κινηματογραφίας: το γουέστερν. Στο Dead Man, παρότι απομακρύνεται από το γνώριμο, αστικό του περιβάλλον, καταφέρνει όχι μόνο να διατηρήσει ακέραια την προσωπική του ταυτότητα, αλλά και να προσθέσει νέα στοιχεία στο είδος. Το αποτέλεσμα είναι ένα ιδιότυπο, ποιητικό αντιγουέστερν, που περιλαμβάνει —για πρώτη ίσως φορά στο είδος— έναν ιθαγενή Αμερικανό χαρακτήρα με σωστή και ουσιαστική απόδοση.
Η πλοκή του «Dead Man»
Στο Dead Man (Ο Νεκρός), ο Jarmusch φαντάζεται την αμερικανική Δύση ως μια υπαρξιακή χωματερή — έναν τόπο αποσύνθεσης, τόσο πνευματικής όσο και πολιτισμικής. Παραδίδει μια σουρεαλιστική αναμέτρηση με τα αίσχη της βιομηχανοποίησης, το ιστορικό βάρος και τις προκαταλήψεις της χώρας, αλλά και με τον φυσικό κύκλο ζωής και θανάτου.
Μέσα σε αυτό το αποσυντεθειμένο τοπίο τοποθετεί τον νεαρό λογιστή Γουίλιαμ Μπλέικ (Johnny Depp), στην πόλη Μασίν, όπου βιώνει την απόρριψη από την πρώτη στιγμή. Το τελειωτικό χτύπημα, όμως, έρχεται όταν μπλέκεται άθελά του στον μοιραίο έρωτα ενός ντόπιου ζευγαριού. Η κατάληξη του καβγά θα τον αναγκάσει να τραπεί σε φυγή, πληγωμένος σωματικά και ψυχικά. Στον δρόμο του θα βρεθεί ο απόκληρος Nobody (Gary Farmer), ο οποίος θα τον καθοδηγήσει σε ένα πνευματικό ταξίδι εξιλέωσης και συνειδητοποίησης.
Ο Γουίλιαμ Μπλέικ
Ο χαρακτήρας που ενσαρκώνει με μαεστρία ο Johnny Depp φέρει το όνομα του σπουδαίου Βρετανού ποιητή, ζωγράφου και μυστικιστή William Blake. Ο ίδιος ο Jim Jarmusch έχει αναφερθεί σε πολλές συνεντεύξεις του στην τυχαιότητα αυτής της επιλογής. Όπως έχει περιγράψει, ενώ διάβαζε λογοτεχνία των Ιθαγενών Αμερικανών κατά τη συγγραφή του σεναρίου, αποφάσισε να κάνει ένα διάλειμμα και να επιστρέψει στο έργο του αγαπημένου του ποιητή — του Blake. Έτσι, σχεδόν αυθόρμητα, ο πρωταγωνιστής του απέκτησε το όνομα του θρυλικού Άγγλου οραματιστή.
Η σύμπτωση αυτή, ωστόσο, έδωσε στον Jarmusch την αφορμή να ενσωματώσει στην ταινία υπέροχα αποσπάσματα από την ποίηση του Blake, προσθέτοντας παράλληλα και μια δόση χιούμορ. Ο Nobody, δηλωμένος θαυμαστής του ποιητή, ενθουσιάζεται στη σκέψη πως γνωρίζει τον ίδιο τον Blake, ενώ ο χαρακτήρας του Depp αγνοεί πλήρως την ύπαρξη της εμβληματικής αυτής προσωπικότητας. Προσπαθεί μάταια να του εξηγήσει πως πρόκειται απλώς για συνωνυμία, οδηγώντας σε μερικές από τις πιο χιουμοριστικά σουρεαλιστικές σκηνές της ταινίας.
Ο Γουίλιαμ Μπλέικ είναι ένας τραγικός χαρακτήρας, θύμα του αμερικανικού ονείρου: ρισκάρει όλη του την περιουσία με την υπόσχεση ενός καλύτερου μέλλοντος, που τελικά αποδεικνύεται φενάκη. Καθώς καταρρέει η ψευδαίσθηση, βρίσκεται αναγκασμένος να «καθαρίσει» την ψυχή του για να περάσει στο επόμενο στάδιο του κύκλου της ζωής — ένα ταξίδι που είναι ταυτόχρονα σωματικό και πνευματικό, πραγματικό και μυθικό.
Ο Κανένας (Nobody)
Το όνομα του Nobody (Gary Farmer) είναι, όπως έχει παραδεχτεί και ο ίδιος ο Jarmusch, εμπνευσμένο από την Οδύσσεια του Ομήρου — εκεί όπου ο Οδυσσέας συστήνεται ως «Κανένας» στον Κύκλωπα. Σε αντίθεση, όμως, με το όνομα του βασικού ήρωα William Blake, αυτή η ονομασία δεν φαίνεται να επηρεάζει άμεσα την πλοκή, αλλά λειτουργεί περισσότερο συμβολικά.
Αψηφώντας την κλασική φόρμα των γουέστερν, το σενάριο επιλέγει να δώσει ουσιαστικό βάθος στον ιθαγενή χαρακτήρα, παρουσιάζοντάς τον όχι ως καρικατούρα ή «σοφό άγριο», αλλά ως συγκροτημένο διανοούμενο, σημαντικά πιο συνειδητοποιημένο και πνευματικά ώριμο από τον ίδιο τον Γουίλιαμ. Ο Nobody είναι ο μοναδικός που καθοδηγεί τον ήρωα στο μονοπάτι της λύτρωσης, αποδεχόμενος την ανθρώπινη αδυναμία του χωρίς να τον εγκαταλείπει — ακόμα και όταν αυτό τον φέρνει αντιμέτωπο με τον κίνδυνο.
Ο ίδιος είναι μια περιθωριακή φιγούρα, παγιδευμένος ανάμεσα σε δύο κόσμους: μισός Blood και μισός Blackfoot, παιδί ενός απαγορευμένου έρωτα, αποκλεισμένος τόσο από τη μία όσο και από την άλλη φυλή. Αυτή η διπλή του ταυτότητα τον καθιστά έναν άνθρωπο χωρίς πατρίδα, αλλά ταυτόχρονα και τον μόνο κατάλληλο οδηγό για έναν ήρωα που βρίσκεται στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου, αθωότητας και βίας, αλήθειας και αυταπάτης.
Η μουσική του «Dead Man»
Το Dead Man ντύθηκε μουσικά από τον σπουδαίο Neil Young, συνιδρυτικό μέλος των Crazy Horse και μια από τις πιο εμβληματικές μορφές του αμερικανικού ροκ. Ο Young, αυτοσχεδιάζοντας σχεδόν εξ ολοκλήρου με την ηλεκτρική του κιθάρα, δημιουργεί μια υποβλητική, στοιχειωμένη ατμόσφαιρα που διαπερνά ολόκληρη την ταινία.
Το λιτό, επαναλαμβανόμενο μουσικό μοτίβο λειτουργεί σαν αντίλαλος του ίδιου του θανάτου άλλοτε μελαγχολικό, άλλοτε απειλητικό, πάντα φορτισμένο συναισθηματικά. Η κιθάρα του δεν συνοδεύει απλώς τις εικόνες, αλλά μοιάζει να σχολιάζει σιωπηλά την πορεία του ήρωα, τον εσωτερικό του κραδασμό και τη βραδεία, σχεδόν τελετουργική μετάβαση από τη ζωή στον θάνατο.
Η φωτογραφία του «Dead Man»
Το όραμα του Jim Jarmusch κλήθηκε να υλοποιήσει ο θρυλικός διευθυντής φωτογραφίας Robby Müller, γνωστός για τη δουλειά του με δημιουργούς όπως ο Wim Wenders και ο Lars von Trier. Μαζί, οι δύο συνεργάτες διαμόρφωσαν μια ανατρεπτικά όμορφη κινηματογραφική εμπειρία: ένα γουέστερν που, παρότι απορρίπτει τις παραδοσιακές εικόνες μεγαλείου και ρομαντισμού της άγριας δύσης, καταφέρνει να είναι ένα από τα πιο οπτικά εντυπωσιακά του είδους.
Η ασπρόμαυρη φωτογραφία του Müller δεν στοχεύει στην «καρτ-ποσταλ» ομορφιά, αλλά στην απόδοση μιας αλλόκοτης, ονειρικής Αμερικής — μιας χώρας σε αποσύνθεση. Οι εικόνες του δεν είναι «στερεοτυπικά» ωραίες, μα μεταδίδουν με ακρίβεια την εσωτερική ένταση και την ποιητικότητα της αφήγησης. Το αποτέλεσμα είναι μια ταινία που δεν μοιάζει με τίποτα άλλο στο είδος.
Τελικά να δω το «Dead Man»;
Αν θέλεις να δεις ένα γουέστερν που επιτέλους φέρεται με σεβασμό στους Ιθαγενείς Αμερικανούς, χωρίς να χάνει το παραμικρό από τη γοητεία και την αισθητική του, τότε ναι. Αν αναζητάς ένα στοχαστικό φιλμ πάνω στον θάνατο, την κάθαρση της ψυχής και της συνείδησης, και σε ελκύουν τα υπαρξιακά ταξίδια με ποιητική ματιά, πάλι ναι.
Αν όμως δεν σε συγκινούν οι ταινίες που δίνουν προτεραιότητα στην ατμόσφαιρα αντί της πλοκής, αν δεν έχεις υπομονή για αργά, υπόγεια αναπτυσσόμενα σενάρια, ή σε ενοχλεί όταν οι δημιουργοί επαναπροσδιορίζουν αγαπημένα σου κινηματογραφικά είδη, τότε ίσως το Dead Man να μην είναι για εσένα.
