Το Suspiria (2018) του Luca Guadagnino κατάφερε να διχάσει κοινό και κριτικούς, χωρίζοντας τους σε δύο στρατόπεδα.
Μία από τις πιο απότομες, και ίσως πιο βίαιες, μετατοπίσεις ύφους και θεματολογίας στο σύγχρονο σινεμά είναι αυτή που πραγματοποίησε ο Luca Guadagnino με το Suspiria, το πρώτο του έργο τρόμου. Ο Ιταλός σκηνοθέτης, ολοκληρώνοντας την «Τριλογία της Επιθυμίας» (Desire Trilogy), αποφάσισε να ασχοληθεί με μια σύγχρονη ανάγνωση του πιο εμβληματικού giallo: της Suspiria (1977) του Dario Argento.
Κάποιοι αντιμετώπισαν το εγχείρημα του Guadagnino ως ένα αριστούργημα του είδους που τιμά και ανανεώνει το πρωτότυπο, ενώ υπήρξαν κι εκείνοι που το θεωρούν ένα ανέμπνευστο, υπερφίαλο remake, φορτωμένο με περιττές ιστορικές και πολιτικές αναφορές, χαρακτηριστικό παράδειγμα του λεγόμενου elevated horror (χρησιμοποιώ τον όρο ξεκάθαρα και αποκλειστικά με μειωτικό τρόπο). Σε κάθε περίπτωση, το γεγονός ότι το Suspiria του Guadagnino προκαλεί τόσο έντονο διχασμό, αρκεί για να την καταστήσει ένα έργο που αξίζει ιδιαίτερη προσοχή.
Η πλοκή του Suspiria
Η νέα εκδοχή του Suspiria (2018) τοποθετεί την ιστορία σε ένα σκοτεινό, διχασμένο Βερολίνο του 1977, όπου ένα αρχαίο τάγμα μαγισσών κρύβεται πίσω από τη βιτρίνα της περίφημης Ακαδημίας Χορού Markos. Το τάγμα βρίσκεται σε κρίση, καθώς οι μάγισσες παλεύουν για το ποια θα αναλάβει την ηγεσία. Όπως και οι μάγισσες, έτσι και η ίδια η πόλη μοιάζει στοιχειωμένη από το παρελθόν της και τον φόβο του Ψυχρού Πολέμου. Οι νέοι ζητούν εκδίκηση για τις αμαρτίες των προηγούμενων γενεών, ενώ οι δρόμοι γεμίζουν με απαγωγές και τρομοκρατικές ενέργειες.
Η νεαρή Αμερικανίδα Σούζι Μπάνιον (Dakota Johnson) καταφθάνει στην ακαδημία σε μια εύθραυστη, μεταβατική φάση της ζωής της, αποκομμένη από τη θρησκευόμενη οικογένειά της και γεμάτη δίψα για δημιουργική και προσωπική απελευθέρωση. Εκεί θα βρεθεί υπό την καθοδήγηση της Μαντάμ Μπλανκ (Tilda Swinton), μιας επιβλητικής μορφής που επιδιώκει να αντικαταστήσει την ασθενική και σχεδόν μυθική ηγέτιδα του τάγματος, Μητέρα Μάρκος (επίσης Tilda Swinton).
Σ’ αυτό το ταραγμένο τοπίο του μεταπολεμικού Βερολίνου κινείται ο Δρ. Γιόζεφ Κλέμπερερ (ξανά Tilda Swinton), ένας ηλικιωμένος ψυχαναλυτής που βασανίζεται από την ενοχή και την απώλεια. Ερευνά την εξαφάνιση μιας πρώην μαθήτριας της ακαδημίας, η οποία υπήρξε και ασθενής του, ενώ περιμένει μάταια τη γυναίκα του να επιστρέψει από το Ανατολικό Βερολίνο, χαμένη από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Όλοι οι χαρακτήρες, άνθρωποι και μάγισσες, παλεύουν για επιβίωση μέσα σε ένα σύμπαν ενοχής, εξουσίας και καταπίεσης. Το παρελθόν τους βαραίνει, και η δίψα για έλεγχο μοιάζει να είναι η μόνη τους παρηγοριά.
Η σχέση του “remake” με το πρωτότυπο του 1977
Όπως έχει επισημάνει πολλές φορές ο ίδιος ο Luca Guadagnino, το Suspiria (2018) δεν αποτελεί remake με την παραδοσιακή έννοια του όρου, αλλά μια επαναπροσέγγιση της ιστορίας μέσα από διαφορετικό βλέμμα, τόσο αισθητικά όσο και αφηγηματικά.
Οι θαυμαστές του πρωτότυπου έργου του Dario Argento εκτιμούν το Suspiria του 1977 για την εκρηκτική χρωματική του παλέτα, το υποβλητικό soundtrack που συνέθεσε ο ίδιος ο Argento μαζί με τους Goblin, αλλά και για την απλότητα του σεναρίου του, η οποία αφήνει χώρο στην εικόνα και τη μουσική να κυριαρχήσουν στις αισθήσεις του θεατή. Η ταινία του ’77 είναι μια ωμή, υπνωτιστική επίθεση στις αισθήσεις, ένα όραμα τρόμου που ο Argento αποδίδει με απαράμιλλη δεξιοτεχνία.
Αντίθετα, ο Guadagnino επιλέγει μια πιο εγκεφαλική και υπαρξιακή προσέγγιση. Δημιουργεί ένα έργο που εστιάζει σε θεματικές όπως η ενοχή, η θηλυκότητα, η εξουσία και η μνήμη, έννοιες που εξερευνά με βάθος και πολυπλοκότητα. Μειώνοντας δραστικά τη χρωματική ένταση και αντικαθιστώντας τη μουσική έκρηξη του Argento με το σκοτεινά λυρικό soundtrack του Thom Yorke των Radiohead, ο Guadagnino μετατοπίζει το επίκεντρο από το αισθητηριακό στο ψυχολογικό.
Το βλέμμα του στρέφεται στους χαρακτήρες και στις δυναμικές που αναπτύσσονται μεταξύ τους, αλλά και στη μυθολογία που κρύβεται πίσω από τις κλειστές πόρτες της σχολής χορού. Το αποτέλεσμα είναι ένα έργο διαφορετικής φύσης, λιγότερο φαντασμαγορικό αλλά πιο βαθιά ανθρώπινο, ένα Suspiria που προτείνει τρόμο όχι μόνο εξωτερικό αλλά και εσωτερικό, υπαρξιακό.
Οι μάγισσες
Ο τρόπος με τον οποίο απεικονίζονται οι μάγισσες (ή δασκάλες χορού) στο Suspiria (2018) αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και πρωτότυπα στοιχεία της ταινίας. Ο David Kajganich, σεναριογράφος του φιλμ, εξερευνά τα σχήματα εξουσίας που αναπτύσσονται μέσα σε κλειστά, ιεραρχικά συστήματα, όπου η καταπίεση και η εξουσία συνυπάρχουν.
Η συγκεκριμένη σέκτα γυναικών έχει αναγκαστεί να αντλήσει δύναμη από μυστικές και απόκρυφες πηγές, ακριβώς επειδή η εξουσία τους δεν μπορεί να εκδηλωθεί δημόσια. Οι μάγισσες του Guadagnino καταφέρνουν να ενσωματωθούν πλήρως στο περιβάλλον τους, αποφεύγοντας τα τυπικά κλισέ των μαγισσών που συναντούμε σε άλλα έργα φαντασίας. Δεν είναι ούτε σατανικές καρικατούρες ούτε θύματα θρησκευτικού ή κοινωνικού φανατισμού, είναι γυναίκες προσγειωμένες, εφευρετικές και απολύτως αυτόνομες.
Στην αρχή της ταινίας, θα μπορούσε κανείς να τις περάσει για απλές, καθημερινές γυναίκες. Καθώς όμως η αφήγηση ξετυλίγεται, αποκαλύπτονται σταδιακά οι ιστορίες, οι φόβοι και οι φιλοδοξίες τους, και μόνο τότε γίνεται φανερό το πόσο σκοτεινό είναι το μυστικό που τις ενώνει.
Παράλληλα, βλέπουμε τις μάγισσες να δικαιολογούν την απόλυτη υποταγή τους στη Μητέρα Μάρκος, η οποία ισχυρίζεται ότι είναι η μετενσάρκωση της πανίσχυρης οντότητας Μητέρας Suspiriorum. Μέσα από αυτή τη σχέση εξουσίας και λατρείας, ο Guadagnino προτείνει μια σαφή κριτική στον μεσιανισμό, το φαινόμενο της τυφλής αφοσίωσης σε μια αυταρχική μορφή ηγεσίας. Πρόκειται για ένα σχόλιο που ξεπερνά τα όρια του φιλμ και αντηχεί στη σύγχρονη πραγματικότητα, όπου η μαζική λατρεία της εξουσίας εξακολουθεί να επηρεάζει την πολιτική και κοινωνική ζωή σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η θηλυκότητα στη ταινίας
Πολλές από τις κριτικές που “έθαψαν την ταινία όταν πρωτοκυκλοφόρησε, στάθηκαν στον τρόπο με τον οποίο απεικονίζονται οι γυναίκες, χαρακτηρίζοντάς τον ύπουλο και υποχθόνιο. Μία από τις βασικές ανησυχίες ήταν ότι το Suspiria, είτε άθελά του είτε συνειδητά, μεταδίδει το μήνυμα πως μια γυναίκα που κατέχει σημαντική εξουσία αποτελεί πηγή φόβου και απειλής.
Ο ίδιος ο Luca Guadagnino απάντησε έμμεσα σε αυτή την κριτική, αναφερόμενος στο βιβλίο The Great Mother. Όπως δήλωσε, «εάν πρόκειται να μιλήσουμε για τη σπουδαία μητέρα, δεν μπορούμε να αρνηθούμε και την κακιά μητέρα».
Με αυτή τη φράση συνοψίζει την ουσία της προσέγγισής του: ο πραγματικός φεμινισμός δεν τρομάζει μπροστά στην πολυπλοκότητα της γυναικείας ταυτότητας. Δεν επιδιώκει να ωραιοποιήσει ούτε να εξομαλύνει κάθε τραχιά αιχμή της θηλυκότητας, αλλά να την παρουσιάσει ολόκληρη — σκοτεινή, φωτεινή και αντιφατική.
Παράλληλα, πολλοί εξέφρασαν (και δικαίως, αν λάβουμε υπόψη το ιστορικό των τεχνών) την ανησυχία τους για την παρουσία του male gaze στη δημιουργία της ταινίας. Αν και το καστ αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από γυναίκες, πίσω από τις κάμερες η πλειονότητα των δημιουργών είναι άνδρες. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο ο Guadagnino χειρίζεται την κάμερα δεν αφήνει περιθώριο για μια τέτοια ανάγνωση. Η ματιά του είναι παρατηρητική, όχι διεισδυτική, σέβεται το σώμα, δεν το αντικειμενοποιεί.
Ακόμη και στο σενάριο, η σεξουαλικότητα εμφανίζεται ελάχιστα και πάντα μέσα σε ένα πλαίσιο πλήρως ασεξουαλικό. Εξίσου σημαντικό είναι ότι η ταινία δεν απεικονίζει ούτε υπονοεί ποτέ την απειλή της ανδρικής βίας, στοιχείο σχεδόν αναπόσπαστο στο σινεμά τρόμου. Στον κόσμο του Suspiria, η ανδρική παρουσία φαντάζει πραγματικά πολύ μακρινή.
Ο Guadagnino δημιουργεί έτσι έναν αυτόνομο, αυστηρά γυναικείο μικρόκοσμο, όπου οι σχέσεις εξουσίας, αγάπης, πίστης και προδοσίας διαμορφώνονται αποκλειστικά μεταξύ γυναικών. Ο θεατής καλείται να τις κατανοήσει και να τις κρίνει όχι σε σχέση με την αντρική παρουσία, αλλά μέσα από τη δική τους πολυπλοκότητα. Στο Suspiria η θηλυκότητα δεν είναι διακοσμητική ή παθητική, είναι ενεργή και ανεξάρτητη.
Το Φροϋδικό τρίο που ενσαρκώνει η Tilda Swintοn
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η Tilda Swinton υποδύεται τρεις ρόλους: τη Μητέρα Μάρκος, τη Μαντάμ Μπλανκ και τον ψυχαναλυτή Δρ. Τζόζεφ Κλέμπερερ. Η επιλογή αυτού του τριπλού ρόλου, αποτέλεσμα της στενής συνεργασίας της Swinton με τον Luca Guadagnino (στην τέταρτη κοινή τους δουλειά), δεν έγινε απλώς για εντυπωσιασμό ή ως ένα «fun fact» που θα συνοδεύει την ταινία. Αντίθετα, αποτελεί ένα κρίσιμο στοιχείο στην ψυχαναλυτική της ανάγνωση.
Μέσα από αυτή την πολυεπίπεδη ερμηνεία, η Swinton ενσαρκώνει τα τρία βασικά μέρη του φροϋδικού ψυχικού μοντέλου. Η Μητέρα Μάρκος αντιπροσωπεύει το «Εκείνο» (Id), τη σφαίρα των ενστίκτων και των ανεξέλεγκτων παρορμήσεων, είναι μια μορφή που καθοδηγείται αποκλειστικά από τη βούληση για δύναμη και επιβίωση. Η Μαντάμ Μπλανκ λειτουργεί ως το «Εγώ» (Ego), η φωνή της λογικής και της διαμεσολάβησης, που επιχειρεί να εξισορροπήσει την άλογη επιθυμία της Μάρκος με τις ανάγκες της πραγματικότητας. Τέλος, ο Δρ. Κλέμπερερ ενσαρκώνει το «Υπερεγώ» (Superego), το ηθικό φίλτρο και τη συνείδηση της ταινίας, μια φιγούρα που θέτει τα θεμέλια της ενοχής, της αυτογνωσίας και της ευθύνης.
Το αποτέλεσμα είναι ένα εσωτερικό τρίπτυχο που δεν λειτουργεί απλώς ως αφηγηματικό εύρημα, αλλά ως αντανάκλαση της ίδιας της ψυχής του έργου. Οι τρεις αυτοί ρόλοι συνυπάρχουν σε συνεχή ένταση, αντανακλώντας τη σύγκρουση ανάμεσα στην επιθυμία και την επίγνωση, στην εξουσία και την ενοχή. Με αυτό τον τρόπο, η Swinton δεν υποδύεται απλώς τρεις χαρακτήρες, αλλά ενσαρκώνει τις ίδιες τις δυνάμεις που κινούν τον κόσμο του Suspiria.
Αξίζει να τη δεις;
Προσωπικά, θα σας πρότεινα να αγνοήσετε τις αρνητικές κριτικές που κατακεραυνώνουν την ταινία, συχνά επειδή δεν ανταποκρίνεται στο είδος του remake που περίμεναν. Το Suspiria (2018) είναι κάτι εντελώς διαφορετικό: ένα έργο πολυεπίπεδο, τολμηρό και απαιτητικό, που δεν επιδιώκει να ικανοποιήσει, αλλά να ταράξει.
Παρά την πληθώρα θεματικών που αγγίζει, στοιχείο που μπορεί να αποσπάσει ή να μπερδέψει τον θεατή, η ταινία διαθέτει μια σπάνια συνοχή και έναν ανανεωτικά τολμηρό τρόπο αφήγησης. Είναι ένα φιλμ που έχει πολλά να πει και έναν τρομερά φρέσκο τρόπο να το κάνει, ένα έργο που ίσως χρειάζεται δεύτερη προβολή για να εκτιμηθεί πραγματικά, αλλά ανταμείβει πλουσιοπάροχα όσους του τη χαρίσουν.
