Η ιστορικότητα του στρατοπέδου
Τα ιστορικά κτίρια του ΕΑΤ-ΕΣΑ στη δικτατορία έχουν μια μακρά και βαρύνουσα ιστορία, στενά συνδεδεμένη με τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της Ελλάδας κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Αρχικά, αποτελούσαν μέρος του στρατοπέδου της Πρώτης Μεραρχίας Πεζικού, που ιδρύθηκε το 1877, και περιελάμβανε εκτεταμένες στρατιωτικές εγκαταστάσεις, όπως το παλαιό 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο και το Νοσηλευτικό Ίδρυμα του Μετοχικού Ταμείου Στρατού (ΝΙΜΤΣ). Η στρατηγική τους θέση στο κέντρο της Αθήνας τα καθιστούσε ιδανικά για στρατιωτικούς σκοπούς, αλλά και για τη διατήρηση του ελέγχου σε μια πόλη που εξελισσόταν.
Μετά τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου, τα κτίρια πέρασαν στη δικαιοδοσία της Ειδικής Ανακριτικής Υπηρεσίας της Ελληνικής Στρατιωτικής Αστυνομίας, γνωστής ως ΕΑΤ-ΕΣΑ. Η υπηρεσία αυτή, που δημιουργήθηκε το 1951, αναπτύχθηκε στο πλαίσιο ενός αυταρχικού κράτους που επιδίωκε την καταστολή των πολιτικών αντιφρονούντων. Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974), τα κτίρια της ΕΑΤ-ΕΣΑ στη περίοδο της Δικτακτορίας απέκτησαν φρικτή φήμη ως κέντρο βασανιστηρίων και καταπίεσης, όπου χιλιάδες άνθρωποι ανακρίθηκαν και υπέστησαν ψυχολογικά και σωματικά βασανιστήρια. Το γεγονός ότι οι εγκαταστάσεις βρίσκονταν κοντά στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο επιδείνωνε την εικόνα της καταστολής, καθώς πολλοί κρατούμενοι κατέληγαν εκεί με σοβαρά τραύματα ή ακόμη και νεκροί.
Το συγκρότημα, το οποίο συστάθηκε ήδη από τη δεκαετία του 1920 από το Τάγμα του Πεζικού, αποτελούνταν από ένα σύνολο παλαιών λιθόκτιστων κτιρίων. Οι ίδιες εγκαταστάσεις αξιοποιήθηκαν αργότερα από το Ειδικό Ανακριτικό Τμήμα της Ελληνικής Στρατιωτικής Αστυνομίας. Οι περισσότεροι από τους χώρους αυτούς χρησιμοποιούνταν για τη διαμονή των εκπαιδευόμενων που εντάσσονταν στο συγκεκριμένο σώμα ασφαλείας. Κατά τη διάρκεια της επταετίας, τα κτίρια αυτά απέκτησαν διαφορετικές χρήσεις. Συγκεκριμένα, οι λιθόκτιστες εγκαταστάσεις μετατράπηκαν σε κρατητήρια πολιτών που προέρχονταν από διάφορες περιοχές της Αττικής. Το καθεστώς μετέφερε εκεί τους συλληφθέντες στο ΕΑΤ-ΕΣΑ στη δικτατορία, με σκοπό την πλήρη καταστολή της ανθρώπινης υπόστασής τους, τόσο σε ατομικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο.
Η μαρτυρία της Αμαλίας Φλέμινγκ
Η Αμαλία Φλέμινγκ, η οποία συνελήφθη επανειλημμένα κατά τα πρώτα χρόνια της δικτατορίας, μέσα από τη Προσωπική Κατάθεση προσφέρει μια αναπαραστατική αποτύπωση τόσο του περιβάλλοντος του στρατοπέδου όσο και των μεθόδων που εφαρμόζονταν σε κάθε νέα μεταγωγή κρατουμένου.
Στις 8 το πρωί της Πέμπτης, 26 Αυγούστου 1971, πήγα στο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Για να πας στο ΕΑΤ-ΕΣΑ με αυτοκίνητο περνάς από τη Βασιλίσσης Σοφίας και το Χίλτον και στρίβεις αριστερά. Από τη μια μεριά είναι η αμερικάνικη πρεσβεία, από την άλλη τα πράσινα υψώματα που περιβάλλουν το άγαλμα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στο βάθος τα παραπήγματα του ΕΑΤ-ΕΣΑ. Στην είσοδο υπάρχει σκοπιά με δυο στρατιώτες. Καθώς περνούσα μέσα , κάπου στο προαύλιο είδα μια επιγραφή κάπου τρία μέτρα «Καλώς ήρθατε στο ΕΑΤ-ΕΣΑ» (Φλέμινγκ,1995).
Κατά την είσοδο μου στο χώρο των ανακρίσεων, είδα δυο Εσατζήδες. […] Από τα πρώτα λεπτά της ανάκρισης είχαν μαζί τους ένα μακρύ κατάλογο ανθρώπων που υποτίθεται μου καταλόγιζαν πράγματα. Έμοιαζαν να απολαμβάνουν στην ανάγνωση. […] Ο ένας είχε το ρόλο του ευγενή που ήθελε το καλό και να με βγάλει από τη δεινή θέση και ο άλλος το ρόλο του τιμωρού, που ως εχθρός του καθεστώτος και της επανάστασης που ήμουν έπρεπε να με εξοντώσει. (Φλέμινγκ,1995)
«Φίλος ή σακατεμένος»: Η ωμή πραγματικότητα των βασανιστηρίων στο ΕΑΤ-ΕΣΑ
Σύμφωνα με μαρτυρίες των θυμάτων που υπέστησαν βασανιστήρια στις εγκαταστάσεις του ΕΑΤ-ΕΣΑ και κατατέθηκαν κατά τη διάρκεια των δικών των βασανιστών, στο εσωτερικό του στρατοπέδου κυκλοφορούσε ως χαρακτηριστικό ρητό η φράση: «Όποιος μπαίνει εδώ μέσα, είτε βγαίνει ως φίλος είτε ως σακατεμένος» (Εφημερίδα Μακεδονία, 1975).
Χαρακτηριστικό παράδειγμα σκληρότατου βασανισμού αποτελεί η περίπτωση του ταγματάρχη Σπύρου Μουστακλή, ο οποίος, μετά το Κίνημα του Ναυτικού στις 23 Μαΐου 1973, συνελήφθη από την Ελληνική Στρατιωτική Αστυνομία και οδηγήθηκε στο συγκρότημα του Ανακριτικού Τμήματος. Ήδη από το πρώτο 24ωρο της κράτησής του, υπέστη ακραία βασανιστήρια, τα οποία του προκάλεσαν σοβαρές νευρολογικές βλάβες. (Εφημερίδα Μακεδονία, 1975). Οι συνέπειες αυτών των κακοποιήσεων υπήρξαν καταστροφικές για την υγεία του, καθώς οδήγησαν σε ημιπληγία και μόνιμη απώλεια της ικανότητας ομιλίας.
Το ΕΑΤ-ΕΣΑ ως μηχανισμός ψυχοσωματικής εξόντωσης: Από την εντολή στην ταπείνωση
Οι βασανιστές δρούσαν υπό συγκεκριμένες εντολές, ακολουθώντας ένα προκαθορισμένο πλαίσιο πρακτικών καταστολής. Σύμφωνα με μαρτυρίες που κατατέθηκαν κατά τη διάρκεια των δικών, καταγράφηκε ότι το 80% των στελεχών που εκτελούσαν τα βασανιστήρια ακολουθούσαν ρητές διαταγές τόσο ως προς τη φύση όσο και ως προς τη σφοδρότητα των κακοποιήσεων. Αντιθέτως, το 20% των βασανιστών δρούσε με προσωπική πρωτοβουλία. Όπως προκύπτει από την κατάθεση του καθηγητή Κωνσταντίνου Τσάτσου, ο βασικός στόχος των βασανιστηρίων ήταν η πλήρης εξαθλίωση του ατόμου, η οποία επιτελούνταν με δόλιο, σκόπιμο και συστηματικό τρόπο. Οι ίδιοι οι κρατούμενοι και βασανισθέντες, κατά τη διάρκεια των ακροαματικών διαδικασιών, αποκαλούσαν το ΕΑΤ-ΕΣΑ «κρεατομηχανή».
Ο χαρακτηρισμός αυτός αποτυπώνει τη σφοδρότητα των βασανιστηρίων, τα οποία αποσκοπούσαν στην απόλυτη εξουθένωση και καταρράκωση του ατόμου, τόσο σε σωματικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο. Οι βασανισμοί των κρατούμενων γυναικών χαρακτηρίζονταν από την ίδια ένταση και σφοδρότητα με εκείνους που ασκούνταν στους άνδρες, με τη διαφορά ότι επικεντρώνονταν κυρίως στην ηθική και σωματική εξουθένωση τους. Η κακοποίηση είχε συχνά έμφυλη διάσταση, καθώς στόχευε στην ταπείνωση της γυναικείας υπόστασης, μέσω κατηγοριών περί ανηθικότητας και εξευτελιστικών πρακτικών που αποσκοπούσαν στην αποδόμηση της γυναικείας ταυτότητας. Ειδικότερα, τα βασανιστήρια επικεντρώνονταν σε σημεία του σώματος που συνδέονται με τη γυναικεία αναπαραγωγική ικανότητα και τη σεξουαλικότητα, επιδιώκοντας όχι μόνο τη σωματική εξουθένωση αλλά και την ψυχολογική καταρράκωση των θυμάτων. Οι συνέπειες αυτών των πρακτικών υπήρξαν καταστροφικές, καθώς πολλές γυναίκες που υπέστησαν τέτοιου είδους βασανιστήρια κατέστησαν ανίκανες να τεκνοποιήσουν λόγω των σοβαρών σωματικών κακώσεων που υπέστησαν (Parapolitika, 2024).
Χώρος & Μνήμη
Από τη δεκαετία του 1920 και έπειτα, μέσω διαδοχικών παραχωρήσεων, ο χώρος του πρώην στρατοπέδου κατακερματίστηκε σε επιμέρους τμήματα, τα οποία αποδόθηκαν σε διαφορετικούς φορείς, εξυπηρετώντας ποικίλες λειτουργίες. Συγκεκριμένα, στην έκταση που άλλοτε καταλάμβανε το στρατόπεδο, συναντώνται:
Οι νοσοκομειακές μονάδες του Μετοχικού Ταμείου Στρατού (ΝΙΜΤΣ) και του Ναυτικού. Η Πρεσβεία των Ηνωμένων Πολιτειών, η οποία επεκτάθηκε σε επιπλέον χώρο που της παραχωρήθηκε με ευνοϊκούς όρους. Το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, που περιλαμβάνει εκτεταμένες συνεδριακές εγκαταστάσεις. Το Πάρκο Ελευθερίας, εντός του οποίου βρίσκονται τα κτίρια του ΕΑΤ-ΕΣΑ, σήμερα αξιοποιούμενα για πολιτιστικές δραστηριότητες του Δήμου Αθηναίων.
Μετά την πτώση της δικτατορίας το 1974, τα κτίρια της ΕΑΤ-ΕΣΑ στη δικτατορία αναγνωρίστηκαν ως τόπος μνήμης και ιστορικής σημασίας. Στις 26 Μαρτίου 1997, το κτιριακό συγκρότημα χαρακτηρίστηκε επισήμως ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο μετά από χρόνιες προσπάθειες του ΣΦΕΑ (Συνδέσμου Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών), υπογραμμίζοντας τη σημασία του για τη διατήρηση της συλλογικής μνήμης.
Η θεσμοποίηση της μνήμης: Το μουσείο, οι τελετές και η δημόσια ιστορική συνείδηση
Σήμερα, στο κτιριακό συγκρότημα όπου στεγαζόταν η ΕΑΤ-ΕΣΑ στη δικτατορία, λειτουργεί το Μουσείο της ΕΑΤ-ΕΣΑ-ΣΦΕΑ στο κτίριο Κ7 στο Πάρκο Ελευθερίας. Τα εκθέματα του μουσείου επιδιώκουν να αποδώσουν και να διατηρήσουν ζωντανή την τραυματική μνήμη, όπως αυτή βιώθηκε και καταγράφεται από τους πρώην βασανισθέντες, οι οποίοι έχουν αναλάβει και τη διαχείριση του χώρου.
Σε μουσεία όπως αυτό του ΣΦΕΑ, όπου ο τόπος μνήμης επαναξιοποιείται, η ίδια η μνήμη αναδομείται και ενσωματώνεται ως αναπόσπαστο μέρος της επίσημης πολιτιστικής κληρονομιάς. Τη διαχείριση και την επιμέλεια τέτοιων χώρων αναλαμβάνουν συνήθως θεσμοθετημένοι φορείς, καθώς και πρώην κρατούμενοι ή οργανώσεις μνήμης, οι οποίοι μεταφέρουν τη βιωμένη εμπειρία του χώρου. Μέσα από το περιεχόμενο του μουσείου, αποδίδεται η ιστορική αφήγηση του τραύματος, καθιστώντας το χώρο όχι μόνο τόπο διατήρησης της μνήμης, αλλά και μέσο κατανόησης της ιστορικής εμπειρίας των θυμάτων (Assmann, 2008).
Στον εξωτερικό χώρο του κτιρίου που στεγάζει το Μουσείο ΣΦΕΑ δεσπόζει η προτομή του αγωνιστή και βασανισθέντα Σπύρου Μουστακλή. Η αποκάλυψη της προτομής πραγματοποιήθηκε στις 23 Ιουλίου 1987, έναν χρόνο μετά τον θάνατό του, με την ευθύνη και τη χρηματοδότηση να αναλαμβάνουν οι συναγωνιστές του. Η προτομή φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Άγγελο Βλάσση. Κατά τη διάρκεια της τελετής των αποκαλυπτηρίων, εκφωνήθηκε λόγος από τον τότε Προέδρο του ΣΦΕΑ, στον οποίο αποδόθηκαν τιμές όχι μόνο στον Σπύρο Μουστακλή, αλλά και σε όλους τους αγωνιστές που υπέστησαν σκληρά βασανιστήρια (Ιστορική Μνήμη, 2017). Η τελετή αποτέλεσε φόρο τιμής σε όσους βίωσαν τη βία της δικτατορίας, με στόχο την καταστολή του αντιστασιακού φρονήματος του ελληνικού λαού και την επιβολή του καθεστώτος, καθώς και υπενθύμιση του αγώνα για μια ελεύθερη και δημοκρατική πατρίδα.
Κάθε χρόνο, την ημέρα της επετείου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και την ημέρα της αποκατάστασης της δημοκρατίας, ο/η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, οι αρχηγοί των πολιτικών κομμάτων, καθώς και εκπρόσωποι των φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης, τιμούν τους αγωνιστές και τους πολιτικούς κρατούμενους που υπέστησαν βασανιστήρια και εκτοπίστηκαν. Στεφάνι κατατίθεται στην προτομή του Σπύρου Μουστακλή, ο οποίος υπήρξε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά θύματα των βασανιστηρίων που πραγματοποιούνταν στο ΕΑΤ-ΕΣΑ στη δικτατορία.
Πηγές–Βιβλιογραφία:
Assmann, A. 2008. Transformations between history and memory. Social Research: An International Quarterly, 75(1), 49-72.
Εφημερίδα Μακεδονία. 1975. 14 Αυγούστου 1975. Πρωινή Εφημερίδα Εν Θεσσαλονίκη. Αριθμός Φύλλου 4893. Έτος ΙΓ. σσ. 5
Εφημερίδα Μακεδονία. 1975. 19 Αυγούστου 1975. Πρωινή Εφημερίδα Εν Θεσσαλονίκη. Αριθμός Φύλλου 4898. Έτος ΙΓ. σσ. 3-5
Εφημερίδα Μακεδονία. 1975. 22 Αυγούστου 1975. Πρωινή Εφημερίδα Εν Θεσσαλονίκη. Αριθμός Φύλλου 4901. Έτος ΙΓ. σσ. 7
Εφημερίδα Μακεδονία. 1975. 2 Σεπτεμβρίου 1975. Πρωινή Εφημερίδα Εν Θεσσαλονίκη. Αριθμός Φύλλου 5001. Έτος ΙΓ. σσ. 4-5
Ιστορική Μνήμη. 2017. Προτομή Μουστακλή – Τελετή για Οπρόπουλο. 16 Απριλίου 2017. Διαθέσιμο στο: https://www.youtube.com/watch?v=FMvzF_Y3o58 (Ανακτήθηκε στις 19/07/2025).
Parapolitika. 2024. Μέλπω Λεκατσά: Όταν μπήκα ξανά στο ΕΑΤ-ΕΣΑ έπαθα αφωνία, μου ήταν αδύνατον να μιλήσω. YouTube video, Available at: https://www.youtube.com/watch?v=MJmZmD5iztA (Aνακτήθηκε στις 20/07/2025)
Φλέμινγκ, Π. 1995. Προσωπική κατάθεση. Εστία. σσ. 146,149-150
