Η τεχνητή νοημοσύνη ή αλλιώς ΑΙ, είναι ένα επίτευγμα του 21ου αιώνα όπως συχνά παρουσιάζεται στις μέρες μας. Με την βοήθεια των μηχανών της τεχνητής νοημοσύνης έχουμε πρόσβαση σε έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών (κείμενα, εικόνες, αριθμοί και ήχοι), ενώ το νευρωνικό δίκτυο όπου και αποτελείται, είναι εμπνευσμένο από τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Μπορεί η σύγχρονη τεχνητή νοημοσύνη να μην έχει αποκτήσει (ακόμα) συνείδηση, αλλά ο τρόπος και ο ρυθμός που αναπτύσσεται είναι τρομακτικά ταχύς. Αν δούμε αυστηρώς τεχνολογικά το ΑΙ -όπως το γνωρίζουμε σήμερα- αποτελούμενο από λογισμικά και αλγόριθμους, τότε η απάντηση στο αν υπήρχε τεχνητή νοημοσύνη στην αρχαιότητα θα είναι σαφώς αρνητική… Αν όμως δεχτούμε πως οι αυτοματισμοί και τα μυθολογικά “τεχνητά όντα”, είναι μια πρώιμη μορφή τεχνητής νοημοσύνης, ίσως να έχουμε και τους βασικούς εμπνευστές της ιδέας! Η ιδέα πως ο άνθρωπος μπορεί να δημιουργήσει μηχανές που να μιμούνται τη ζωή και τη σκέψη δεν είναι καινούργια και έχει πολλές εκφάνσεις στην μυθολογική αρχαιότητα. Η έννοια της τεχνητής νοημοσύνης στην αρχαιότητα, θα ήταν σίγουρα διαφορετική και συνδεδεμένη με διαφορετικές αρχές, από αυτό που σήμερα ενώνει τον σύγχρονο άνθρωπο μαζί της. Άλλοτε μέσα από τους μύθους και άλλοτε μέσω της πρωτότυπης μηχανικής, η τεχνητή νοημοσύνη στην αρχαιότητα δεν ήταν σίγουρα ψηφιακή, αλλά εξίσου συναρπαστική με την σημερινή της μορφή.
Η μυθολογική διάσταση της τεχνητής νοημοσύνης
Ίσως θα μπορούσαμε με αρκετή τόλμη να κατονομάσουμε ως “πατέρα” της Τ.Ν τον θεό Ήφαιστο… Μέσα από την Ελληνική μυθολογία, ο θεός αυτός φαίνεται να ευθύνεται για πολλά “ρομποτικά” επιτεύγματα ως ένας πρωτοπόρος μηχανικός της εποχής. Ξεκινώντας με την κατασκευή της πρωτόπλαστης Πανδώρας, ο Ήφαιστος δημιουργεί συνεχώς οντότητες που εξάπτουν την φαντασία των θνητών. Ο Τάλως, το πρώτο «ρομπότ» της αρχαιότητας είναι ένα συχνό παράδειγμα που συναντάμε στην σύγκριση της σημερινής Τ.Ν με την αρχαϊκή. Φτιαγμένος από χαλκό, ο γίγαντας αυτός στάλθηκε ως δώρο από τον Δία στον βασιλιά Μίνωα, για να φυλάει την Κρήτη. Η «πηγή ζωής» του ήταν μια φλέβα με ἰχώρ (το θεϊκό υγρό αντί του αίματος) που σφραγιζόταν με ένα καρφί. Αν το καρφί αφαιρούνταν, το ον κατέρρεε. Στην κατοικία των θεών, ο Ήφαιστος είχε δημιουργήσει τις «χρυσές υπηρέτριες», που περιγράφει ο Όμηρος στην Ιλιάδα, καθώς και δύο «χρυσές θεραπαινίδες» ως βοηθούς στο εργαστήριό του, που έμοιαζαν με ανθρώπους, είχαν φωνή και δρούσαν βοηθητικά. Στα συμπόσια των θεών, πάλι ο Όμηρος αναφέρει αυτόματους τρίποδες που κινούνταν και μετέφεραν δώρα στους θεούς. Τα μυθολογικά επιτεύγματα του Ηφαίστου, είναι τρανά παραδείγματα της φαντασίας των ανθρώπων και την θέληση τους να εμψυχώσουν την ύλη. Ένα ακόμα παράδειγμα εμψύχωσης της ύλης, είναι αυτό του μύθου του Πυγμαλίωνα που ερωτεύτηκε το άγαλμα του και με την βοήθεια της θεάς Αφροδίτης, αυτό πήρε σάρκα και οστά. Εκτός από την Ελληνική μυθολογία, αντίστοιχα συναντάμε ομοιότητες στην Αιγυπτιακή με κινούμενα αγάλματα, στην Εβραϊκή με το Γκόλεμ (άγαλμα από πηλό που ζωντάνευε), αλλά και στην Κινεζική μυθολογία όπου υπάρχουν ιστορίες από την περίοδο της δυναστείας Τανγκ, για μηχανικά όντα που κινούνταν και έπαιζαν μουσική. Αυτή η μυθολογική διάσταση της τεχνητής νοημοσύνης, έμοιαζε χιλιάδες χρόνια μπροστά στους ανθρώπους της αρχαιότητας, θέτοντας ίσως τα πρώτα θεμέλια. Τεχνητά όντα, αγάλματα που εμψυχώνονται, βοηθητικά «εργαλεία» και στρατιώτες από μέταλλα. Ποια ήταν όμως η τεχνολογική μετάβαση αυτών, ώστε να ορίσουμε αν υπήρχε τεχνητή νοημοσύνη στην αρχαιότητα;
Τεχνολογία και αυτοματισμοί στην αρχαιότητα
Αφήνοντας τον μύθο, προχωράμε στα πραγματικά επιτεύγματα που ταυτίζονται με την τεχνητή νοημοσύνη στην αρχαιότητα και δεν είναι λίγα… Οι θεϊκές δημιουργίες ίσως να ενέπνευσαν τους ανθρώπους να κατασκευάσουν πραγματικά αριστουργήματα της μηχανικής. Ο περιβόητος «Υπολογιστής των Αντικυθήρων» (2ος αιώνας π.Χ.), είναι ένα φαινόμενα τεχνητής νοημοσύνης για την εποχή του και θεωρείται ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής που έχει ανακαλυφθεί ποτέ. Μπορεί να μην είχε νοημοσύνη -όπως την ορίζουμε σήμερα-, όμως τα γρανάζια και οι δείκτες του, μπορούσαν να προβλέψουν τους αστρονομικούς κύκλους χιλιάδες χρόνια πριν. Από τον 3ο αιώνα π.Χ., στην αρχαία Ελλάδα συναντάμε σημαντικά επιτεύγματα μηχανικής, που θυμίζουν πρώιμη ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη. Ο Φίλων ο Βυζάντιος (3ος π.Χ. αιώνας), εκτός από τις πολιορκητικές μηχανές που κατασκεύασε, άφησε και μια κληρονομιά αυτοματισμών καθημερινής χρήσης. Ο «αυτόματος οινοχόος» που σώζεται σε περιγραφές, αφορά μια κανάτα που γέμιζε τα ποτήρια με νερό και κρασί σε τέλεια αναλογία αυτόματα! Τον 1ο αιώνα μ.Χ., ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς κερδίζει τα πλήθη με τους «ψυχαγωγικούς» αυτοματισμούς του, δημιουργώντας κινούμενα θέατρα, ενώ οι τεχνητές πύλες που κατασκεύασε σε ναούς άνοιγαν μόνες τους όταν έβαζαν φωτιά στους βωμούς, δίνοντας στους πιστούς την εντύπωση πως υπάρχει θεϊκή παρέμβαση. Ο Ήρων μπορεί να θεωρηθεί ως ο συνεχιστής του Ηφαίστου ανάμεσα στους θνητούς, αφού ο ρυθμός της τεχνητής νοημοσύνης του φτάνει σε πρωτόγνωρο σημείο, όταν παρουσιάζει την «Αιολόσφαιρα», τον πρώτο ίσως ατμοκινητήρα της ιστορίας! Παρότι οι αρχαίοι δεν είχαν τα εφόδια να δημιουργήσουν υπερυπολογιστές, είχαν ήδη διατυπώσει την έννοια της τεχνητής νοημοσύνης με τον τρόπο τους. Η μίμηση των ικανοτήτων των ανθρώπων (γλώσσα, σκέψη, όραση) είναι στην ουσία αυτό που σήμερα ορίζουμε ως Α.Ι., ενώ τα συστήματα πρώιμων προγραμματισμών σε αντικείμενα είναι ίσως το Α.Ι της αρχαιότητας, που έδιναν νοημοσύνη κατά κάποιο τρόπο στην ύλη.
Τεχνητή νοημοσύνη και φιλοσοφία στην αρχαία Ελλάδα
Η έννοια της νοημοσύνης δεν θα μπορούσε να μην έχει φιλοσοφική διάσταση -ειδικά στην αρχαία Ελλάδα-. Ο Πλάτωνας ορίζει την ψυχή ως κέντρο της γνώσης και της λογικής του ανθρώπου, ενώ αναφέρει πως μια μηχανή μπορεί να μιμηθεί τον άνθρωπο, αλλά είναι άψυχη και αυτό είναι το βασικό της ελάττωμα… αρκετά επίκαιρο θα έλεγε κανείς! Η μίμηση συμπεριφοράς, η γνώση χιλιάδων ανθρώπων που έρχεται μπροστά στα μάτια μας από έναν υπολογιστή, δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχνάμε ότι είναι ανθρώπινο έργο, με πηγή πληροφοριών από ανθρώπους (πολλές φορές και ανεξέλεγκτα). Το κεντρικό φιλοσοφικό ερώτημα αν μπορεί κάτι που φτιάχνεται από ανθρώπους να έχει νοημοσύνη, σκοπό και ψυχή, αποτέλεσε προβληματισμό και για τον Αριστοτέλη. Στο έργο του «Μετά τα Φυσικά και Περί Ζώων», ο Αριστοτέλης αναφέρει πως τα ζωντανά όντα έχουν σκοπό, ενώ οι μηχανές όχι. Και μπορεί η ύλη να αποκτά νοημοσύνη, όμως θα μπορούσε ποτέ να αποκτήσει συνείδηση; Η τεχνητή νοημοσύνη έχει την ικανότητα της ανάλυσης και της λήψης αποφάσεων, όμως δεν ορίζεται αν η κρίση της είναι σωστή. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι κατά κάποιο τρόπο είναι σαν να πρόβλεψαν την ύπαρξη της, όχι τόσο τεχνολογικά – όσο ηθικά και υπαρξιακά και να προβληματίστηκαν.
Η ιδέα της τεχνητής νοημοσύνης δεν γεννήθηκε τον 21ο αιώνα, αλλά χιλιάδες χρόνια πριν. Η διαφορετική υλοποίηση της είναι αυτό που την ξεχωρίζει σήμερα, καθώς και η προηγμένη τεχνολογία έχει τον πρωταρχικό ρόλο. Οι άνθρωποι δημιουργούσαν μηχανές με την φαντασία τους, όταν δεν είχαν τα εφόδια και διέδιδαν μύθους για τον γίγαντα Τάλω, την Πανδώρα και τα «ρομπότ» του Ηφαίστου στον Όλυμπο. Μερικοί από τους σπουδαιότερους φιλόσοφους, έθεταν σύγχρονα ερωτήματα για το αν η ύλη μπορεί να αποκτήσει ψυχισμό και σκοπό, όταν η μηχανική που γνώριζαν τότε ήταν απλά βοηθητική. Ένας επίκαιρος όσο ποτέ άλλοτε προβληματισμός, για το αν η τεχνητή νοημοσύνη πρέπει να κατακλύζει την καθημερινότητα μας ή αν πρέπει οι άνθρωποι να είναι περισσότερο δραστήριοι και αυτόνομοι σε σχέση με την τεχνολογία. Το μόνο σίγουρο είναι πως η κάθε εποχή γνώρισε την δικιά της ρεαλιστική μορφή τεχνητής νοημοσύνης, από την αρχαιότητα έως σήμερα και την δημιούργησε όπως μπορούσε, χωρίς να έχει ζενίθ και αποδεδειγμένα χωρίς όρια…
Πηγές Άρθρου:
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, εκδοτικός οργανισμός Πάπυρος, Αθήνα (2007)
Black, J. (2014) The ancient invention of the steam engine by the Hero of Alexandria, ανακτήθηκε από www.ancient-origins.net (τελευταία πρόσβαση 21/08/2025)
Dr Fényes. G. (2020) Philon of Byzantium: Everyone’s favourite science teacher from Antiquity, ανακτήθηκε από www.aquincum.hu (τελευταία πρόσβαση 21/08/2025)
Μήττα, Δ. (2012) Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας, ανακτήθηκε από www.greek-language.gr, (τελευταία πρόσβαση 21/08/2025)
