Ήταν το 2001 όταν ο σπουδαίος Αυστριακός auteur Μίκαελ Χάνεκε (Funny Games, The White Ribbon) σόκαρε το κοινό του Φεστιβάλ Καννών με την έβδομη κινηματογραφική του δημιουργία, το The Piano Teacher. Παρότι δεν απέσπασε τον Χρυσό Φοίνικα, η ταινία τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο της Επιτροπής, καθώς και με τα βραβεία Καλύτερης Γυναικείας και Ανδρικής Ερμηνείας για τις συγκλονιστικές ερμηνείες των Ιζαμπέλ Ιπέρ και Μπενουά Μαζιμέλ αντίστοιχα. Σήμερα, το The Piano Teacher θεωρείται μία από τις πιο σπουδαίες κινηματογραφικές μεταφορές λογοτεχνικού έργου, αλλά και μια από τις βαθύτερες και πιο τολμηρές καταδύσεις στον ανθρώπινο ψυχισμό και τη σεξουαλική καταπίεση.
Η πλοκή του The Piano Teacher
Η Έρικα (Ίζαμπελ Ιπέρ) είναι καθηγήτρια πιάνου σε ένα ωδείο της Βιέννης. Παρά το ότι έχει ήδη περάσει τα σαράντα, εξακολουθεί να ζει σε ένα διαμέρισμα με τη αυταρχική της μητέρα (Άνι Ζιραρντό), ενώ ο πατέρας της έχει από καιρό κλειστεί σε ψυχιατρική κλινική. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας, ο θεατής σταδιακά ανακαλύπτει πτυχές της μυστικής ζωής της Έρικα. Πίσω από το ψυχρό και αυτάρεσκο προσωπείο της, κρύβεται μια γυναίκα βαθιά σεξουαλικά καταπιεσμένη, σε σημείο απελπισίας.
Πιο αναλυτικά
Η υποκρισία και ο πουριτανισμός της αστικής τάξης, που αρνείται πεισματικά κάθε ανθρώπινη ανάγκη, όπως η ικανοποίηση των σεξουαλικών ενστίκτων, σε συνδυασμό με τη χρόνια καταπίεση και την μονίμως επικριτική στάση της μητέρας της, έχουν διαμορφώσει στην Έρικα μια αρρωστημένη θεώρηση της πραγματικότητας. Μέσα της έχει ριζώσει η πεποίθηση ότι οι άλλοι (είτε στον χώρο της τέχνης είτε στις προσωπικές της σχέσεις) δεν είναι ποτέ σύντροφοι ή συνοδοιπόροι, αλλά ανταγωνιστές. Όλοι, κατά βάθος, προσπαθούν να την υπονομεύσουν, να την αντικαταστήσουν, να της πάρουν τη θέση.
Κάπου εκεί εμφανίζεται ο Βάλτερ Κλεμέρ: νεότερός της, φοιτητής στη σχολή μηχανικών, ταλαντούχος πιανίστας και μέλος επιφανούς οικογένειας της Βιέννης. Από την πρώτη στιγμή δείχνει γοητευμένος από την Έρικα, της απευθύνει συνεχώς κομπλιμέντα και επιδεικνύει έναν σχεδόν αφελή ενθουσιασμό. Εκείνη, αρχικά, τον αντιμετωπίζει με απαξίωση, αγνοώντας ή και γελοιοποιώντας τα λόγια του. Κι όμως, πολύ σύντομα, ο Βάλτερ καταφέρνει να ξεκλειδώσει μέσα της έναν βαθύ, ανικανοποίητο πόθο, έναν πόθο που εκφράζεται όχι μέσα από ρομαντισμό, αλλά μέσα από φαντασιώσεις ελέγχου, ταπείνωσης και πόνου.
Η σχέση της Έρικα με την Μητέρα της – Ο πραγματικός πυρήνας του “The Piano Teacher” (Spoilers!)
Ένα ενδιαφέρον στοιχείο για την ταινία είναι ότι στα credits ο χαρακτήρας της μητέρας της Έρικα αναφέρεται απλώς ως «Η Μητέρα» (The Mother). Στο διαδίκτυο και στη σχετική βιβλιογραφία έχουν διατυπωθεί πολλές ερμηνείες για τη φύση αυτής της σχέσης και τον ρόλο της Μητέρας. Ακαδημαϊκοί που έχουν μελετήσει το πρωτότυπο μυθιστόρημα της Ελφρίντε Γέλινεκ υποστηρίζουν ότι, λόγω της μακρόχρονης απουσίας της πατρικής φιγούρας από το σπίτι, η Έρικα έχει σταδιακά αναλάβει τον ρόλο του «άντρα του σπιτιού»: είναι αυτή που εργάζεται, πληρώνει ενοίκιο και λογαριασμούς, ενώ η μητέρα της είναι πλέον συνταξιούχος.
Παρότι έχει το δικό της υπνοδωμάτιο, αυτό δεν διαθέτει κλειδαριά, περιορίζοντας έτσι στο ελάχιστο την ιδιωτικότητά της. Επιπλέον, κοιμάται κάθε βράδυ στο ίδιο διπλό κρεβάτι με τη μητέρα της, γεγονός που ενισχύει την αίσθηση μιας ασφυκτικής και δυσλειτουργικής συγκατοίκησης. Η μητέρα της αναστατώνεται κάθε φορά που η Έρικα καθυστερεί να επιστρέψει σπίτι ή αν δεν απαντήσει αμέσως στις κλήσεις της. Ο έλεγχος που ασκεί είναι διαρκής, εμμονικός.
Αυτό το «συζυγικό δίπολο» που μοιάζει με αντιστροφή των παραδοσιακών ρόλων, δεν εξαντλεί όμως τη πολυπλοκότητα της σχέσης τους. Η Μητέρα δεν λειτουργεί απλώς ως εξαρτημένη σύζυγος, ο τρόπος με τον οποίο καταπιέζει και ελέγχει την Έρικα παραπέμπει περισσότερο σε συνθήκες ψυχολογικής ομηρίας. Η βία, όχι μόνο λεκτική αλλά και σωματική, είναι συνεχής, και συνοδεύεται από μια διαρκή απαξίωση της γυναικείας φύσης και της σεξουαλικότητας της κόρης της. Από μικρή την έχει μάθει πως οτιδήποτε πέρα από την τέχνη και την καριέρα είναι δευτερεύουσας σημασίας, ακόμη και επιζήμιο. Όταν την πιάνει να καλλωπίζεται, το ερμηνεύει ως ένδειξη ματαιοδοξίας ή ερωτικής επιθυμίας και την ειρωνεύεται, χαρακτηριστικά την αποκαλεί «κλόουν».
Ο έλεγχος επεκτείνεται ακόμα και στις προσωπικές της αγορές. Αν και η Έρικα είναι αυτή που εργάζεται και κερδίζει τα χρήματα, η μητέρα της επιμένει πως πρέπει να αποταμιεύουν τα πάντα ώστε να μπορέσουν κάποτε να μετακομίσουν σε καλύτερο σπίτι. Αυτή η λογική της λιτότητας και του ελέγχου εκτροχιάζεται όταν η μητέρα σκίζει με τα χέρια της φορέματα και φούστες της Έρικα, πράξεις που συχνά καταλήγουν σε βίαιες συγκρούσεις μεταξύ τους.
Παρά την ένταση αυτών των καυγάδων, οι δύο γυναίκες φαίνεται να «συμφιλιώνονται» σχετικά γρήγορα. Η σύμβιωσή τους είναι διαταραγμένη: μετά από σωματικές εκρήξεις βίας, παρατηρείται συχνά και μια αλλόκοτη εκδήλωση τρυφερότητας. Χαρακτηριστική είναι η σκηνή όπου, μετά από έναν έντονο καβγά κατά τον οποίο η Έρικα ξεριζώνει (στη κυριολεξία) τούφες από τα μαλλιά της μητέρας της, οι δύο γυναίκες ξαπλώνουν στο ίδιο κρεβάτι, η Έρικα ξαπλώνει πάνω της, της κρατάει τα χέρια και την φιλάει στο στόμα. Μία σκηνή που σβήνει τα όρια μεταξύ επιθετικότητας, εξάρτησης και διαστροφικής οικειότητας.
Η σχέση της Έρικα με τον Βαλτέρ (Spoilers!)
Είναι γνωστό πως η καταπίεση οποιουδήποτε αισθήματος σχεδόν πάντα οδηγεί, αργά ή γρήγορα, σε εκρηκτικές, καθόλου «φιλικές» εξωτερικεύσεις του. Αρκεί να εμφανιστεί το κατάλληλο ερέθισμα: ο καταλύτης που θα προκαλέσει την αντίδραση και θα φέρει στην επιφάνεια ό,τι κρύβεται καλά θαμμένο. Για την Έρικα, αυτός ο καταλύτης ήταν ο Βαλτέρ.
Σύμφωνα με μια διαδεδομένη θεώρηση των μελετητών της ανθρώπινης σεξουαλικότητας, τα άτομα με μαζοχιστικές τάσεις συχνά αναζητούν έναν «μαθητή», κάποιον που θα ακούσει τις φαντασιώσεις τους, θα τις αποδεχθεί και, ιδανικά, θα τις πραγματοποιήσει. Ωστόσο, αυτή η δυναμική δεν συνεπάγεται παθητικότητα, αντιθέτως, ο μαζοχιστής είναι εκείνος που κρατά τα ηνία. Είναι αυτός που «γράφει το σενάριο» και ο άλλος καλείται απλώς να το εκτελέσει. Με άλλα λόγια, η εξουσία βρίσκεται στα χέρια εκείνου που υποτίθεται πως «υποτάσσεται».
Αυτό ακριβώς φαίνεται να ισχύει και στη σχέση της Έρικα με τον Βαλτέρ. Από την πρώτη στιγμή προσπαθεί να του επιβληθεί, να του καταστήσει σαφές ότι εκείνη υπερέχει. Τον ειρωνεύεται, τον μειώνει και δείχνει να αδιαφορεί για τις ικανότητές του στο πιάνο. Όταν εκείνος δίνει οντισιόν για να ενταχθεί στο μάθημά της, οι υπόλοιποι καθηγητές ενθουσιάζονται, εκείνη όμως, διατηρεί ένα αδιάφορο, σχεδόν απαξιωτικό ύφος. Είναι σαν να προσπαθεί να πείσει και τον ίδιο της τον εαυτό πως ο νεαρός είναι κατώτερός της, ότι δεν την ενδιαφέρει ούτε ως μαθητής ούτε ως άντρας.
Τελικά, όμως, η επιμονή του τον οδηγεί στη «νίκη»: η Έρικα υποκύπτει στην ερωτική του πολιορκία και ξεκινά μαζί του ένα παιχνίδι εξουσίας με σαδομαζοχιστικά χαρακτηριστικά. Κάθε φορά που ο Βαλτέρ επιχειρεί να την προσεγγίσει με τρυφερότητα, εκείνη παραμένει ψυχρή, απρόσιτη, συχνά απαξιωτική. Δεν διστάζει να τον κάνει να νιώθει ανεπαρκής, σχεδόν ντροπιασμένος, για τις «συμβατικές» του ερωτικές επιθυμίες. Ο μόνος της στόχος είναι να τον πείσει να διαβάσει ένα γράμμα, ένα κείμενο ωμής εκμυστήρευσης των φαντασιώσεών της, και να τις πραγματοποιήσει με απόλυτη ακρίβεια, ακολουθώντας κάθε της οδηγία σαν σκηνοθετική εντολή.
Η πολυπόθητη κορύφωση και η σκηνοθεσία του Χάνεκε (Spoilers!)
Όταν τελικά η πολυπόθητη κορύφωση φτάνει, στην απόλυτη ένταση που έχει χτιστεί σε κάθε σκηνή μέχρι εκείνο το σημείο, μας είναι σχεδόν αδύνατο να καταλάβουμε τι ακριβώς αισθάνεται η Έρικα. Υποθέτουμε πως, παρόλο που οι πιο βαθιές της επιθυμίες φαίνεται να πραγματοποιούνται με ακρίβεια, κάτι μέσα της παραμένει σπασμένο. Η εμπειρία δεν μοιάζει λυτρωτική ούτε ικανοποιητική. Είναι εμφανές πως δεν απολαμβάνει αυτό που συμβαίνει. Αυτό γίνεται οριστικά ξεκάθαρο όταν ο Βαλτέρ τη βιάζει.
Ο Χάνεκε αρνείται να μας προσφέρει κάθαρση ή συναισθηματικό closure. Δεν μας εξηγεί ποτέ με σαφήνεια πώς νιώθει η Έρικα. Αντί να ερμηνεύσει, παρατηρεί. Μάς αφήνει μετέωρους, γεμάτους ερωτήματα, μόνοι με το βάρος του να αποφασίσουμε εμείς τι βλέπουμε, τι αισθανόμαστε και, τελικά, τι θέλουμε να πιστεύουμε για την ίδια.
Ο Χάνεκε απορρίπτει κάθε συμβατικό, λαϊκίστικο αφηγηματικό σχήμα που θα επέτρεπε στον θεατή να νιώσει ασφαλής. Δεν εξιδανικεύει την Έρικα, αλλά ούτε και την καταδικάζει. Την τοποθετεί μπροστά μας, γυμνή, ακραία, σκοτεινή, άβολη. Ο ίδιος έχει δηλώσει πως η σκηνή κορύφωσης στο The Piano Teacher ενσαρκώνει απόλυτα τη σκηνοθετική του φιλοσοφία. Όπως έχει πει χαρακτηριστικά, ο απώτερος στόχος του, είναι κάθε φορά να «βιάζει τον θεατή στην αυτονομία».
Με άλλα λόγια, τον απογυμνώνει από κάθε αφηγηματική ασφάλεια, κάθε καθοδήγηση ή ψυχολογική προστασία. Τον υποχρεώνει να σταθεί μόνος του απέναντι στο υλικό, να σκεφτεί και να νιώσει χωρίς βοήθεια και χωρίς φίλτρο.
Η Έρικα ως καθηγήτρια (Spoilers!)
Η επιρροή της μητέρας της στον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς της Έρικα είναι φανερή και στη διδασκαλία της προς τους μαθητές και τις μαθήτριές της. Η στάση της χαρακτηρίζεται από αυστηρότητα, ψυχρότητα και αδιαλλαξία. Το αίσθημα κατωτερότητας που την διακατέχει φαίνεται να πηγάζει από τη δική της αποτυχία να πραγματοποιήσει την καριέρα της ως σολίστ, μια αποτυχία που η μητέρα της της υπενθυμίζει με τρόπο διαρκή και σαδιστικό. Η Έρικα, ως καθηγήτρια, λειτουργεί περισσότερο σαν μηχανισμός εξουσίας παρά ως παιδαγωγός, επιδιώκοντας να επιβάλλει έλεγχο και απόσταση αντί για καθοδήγηση και κατανόηση.
Στην ταινία, εκτός από τη σχέση της με τον Βάλτερ, παρακολουθούμε δύο ακόμα περιπτώσεις μαθητών με τους οποίους αλληλεπιδρά. Ο ένας είναι ένας άνδρας φοιτητής, με τον οποίο η σχέση είναι σχετικά ουδέτερη. Η Έρικα τον συναντά τυχαία έξω από ένα κατάστημα πορνογραφικού περιεχομένου, στο οποίο εκείνη πηγαίνει τακτικά για να παρακολουθήσει υλικό. Στο επόμενο μάθημα που ακολουθεί, η αμηχανία του μαθητή είναι εμφανής, κάτι που δεν περνά απαρατήρητο από την Έρικα. Αντί να παραβλέψει τη στιγμή, τον φέρνει αντιμέτωπο με την αμηχανία του, κατηγορώντας τον για σεξιστικές αντιλήψεις και αντικειμενοποίηση των γυναικών. Εκείνος αποδέχεται σιωπηλά την επίπληξη και το μάθημα συνεχίζεται σαν να μην συνέβη τίποτα. Το επεισόδιο αυτό φανερώνει τον τρόπο με τον οποίο η Έρικα διατηρεί και επιβεβαιώνει την εξουσία της.
Η σχέση της με μια νεαρή μαθήτρια είναι πιο έντονη και βαθιά φορτισμένη. Ο ανταγωνισμός που αισθάνεται απέναντί της είναι εμφανής και οδηγεί σε μια επιθετική και συχνά εκδικητική συμπεριφορά. Η Έρικα φαίνεται να αναγνωρίζει στη μαθήτρια ένα κομμάτι του εαυτού της, τόσο σε επίπεδο ταλέντου όσο και λόγω της παρόμοιας σχέσης που έχει η νεαρή με τη δική της αυταρχική μητέρα, όπως φανερώνεται σε μερικές χαρακτηριστικές σκηνές. Η ζήλεια της Έρικα εντείνεται όταν παρατηρεί την αυξανόμενη προσοχή του Βάλτερ προς τη νεαρή κοπέλα.
Σε μια πρόβα τζενεράλε για συναυλία, η μαθήτρια καθυστερεί να εμφανιστεί λόγω σωματικής κατάρρευσης από το άγχος, έχοντας πάθει διάρροια. Όταν τελικά φτάνει, η Έρικα την ταπεινώνει μπροστά στους υπόλοιπους καθηγητές και τον τενόρο. Ο Βάλτερ παρεμβαίνει για να την παρηγορήσει, κάτι που εξοργίζει την Έρικα, η οποία βιώνει την απώλεια ελέγχου ως προσωπική απειλή. Από εκείνο το σημείο, η στάση της απέναντι στη μαθήτρια γίνεται ακόμα πιο σκληρή και επιθετική. Η Έρικα επιλέγει συνειδητά να της στερήσει κάθε ευκαιρία εξέλιξης, διαλύοντας κάθε ψευδαίσθηση φροντίδας ή αντικειμενικότητας. Από αυτή τη στιγμή, η ταινία αποκτά μια εντονότερα βίαιη και σκοτεινή κατεύθυνση.
Τι συμπεραίνουμε βλέποντας το “The Piano Teacher”; (Spoilers!)
Ο Μίκαελ Χάνεκε κατορθώνει μέσα σε μόλις δύο ώρες να αποτυπώσει με εξαιρετική ακρίβεια και ένταση μια σειρά από πολύπλοκα και βαριά ζητήματα. Χωρίς να καταφεύγει σε υπερβολές, διατηρεί την ισορροπία και τον ρυθμό, δίνοντας χώρο στη θεματική της εξουσίας, που διαπερνά κάθε πτυχή της ταινίας.
Η Έρικα δεν επιδιώκει μονάχα να διδάξει ή να καθοδηγήσει. Επιθυμεί να επιβληθεί. Σε κάθε της επαφή με τους άλλους προσπαθεί να ελέγξει, να καθυποτάξει, να εξουσιάσει. Είτε πρόκειται για μαθητές, για συναδέλφους ή για τον Βαλτέρ, η σχέση της μαζί τους ορίζεται από την ανάγκη της να αισθάνεται ανώτερη. Οι ρίζες αυτής της ανάγκης βρίσκονται στα εσωτερικά της τραύματα, στο παρελθόν της, στις διαψεύσεις και τις απωθημένες επιθυμίες.
Η εξουσία, τελικά, δεν είναι απλώς θεματική της ταινίας. Είναι ο μηχανισμός μέσα από τον οποίο η Έρικα υπάρxει, επιβιώνει και, εν τέλει, καταρρέει.
To trailer του “The Piano Teacher”:
(Αποφάσισα να μην συμπεριλάβω το επίσημο trailer της ταινίας, καθώς είναι κακόγουστο από κάθε άποψη, υποβαθμίζει το ύφος της ταινίας και κυκλοφορεί μόνο σε πολύ χαμηλή ανάλυση. Αντί γι’ αυτό, παραθέτω εδώ ένα ανεπίσημο trailer, δημιουργημένο από φαν της ταινίας, το οποίο είναι αισθητικά πολύ πιο προσεγμένο και αντιπροσωπεύει καλύτερα το πνεύμα της.)
