Οι διαταραχές διάθεσης χαρακτηρίζονται από σοβαρές διαταραχές στη διάθεση και τα συναισθήματα, πιο συχνά κατάθλιψη, αλλά επίσης μανία και ευφορία. Όλοι μας βιώνουμε διακυμάνσεις στη διάθεση και τις συναισθηματικές μας καταστάσεις, και συχνά αυτές οι διακυμάνσεις προκαλούνται από γεγονότα στη ζωή μας. Χαιρόμαστε όταν η αγαπημένη μας ομάδα κερδίζει το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα και απογοητευόμαστε όταν τελειώνει μια ρομαντική σχέση ή χάνουμε τη δουλειά μας. Κάποιες φορές νιώθουμε υπέροχα ή απαίσια χωρίς προφανή λόγο. Τα άτομα με διαταραχές της διάθεσης επίσης βιώνουν διακυμάνσεις στη διάθεση, αλλά οι διακυμάνσεις τους είναι ακραίες, διαστρεβλώνουν την αντίληψή τους για τη ζωή και επηρεάζουν την ικανότητά τους να λειτουργούν.
Οι διαταραχές διάθεσης χαρακτηρίζονται από σοβαρές διαταραχές στη διάθεση. Τα συμπτώματα μπορεί να κυμαίνονται από την ακραία θλίψη και απελπισία της κατάθλιψης έως την ακραία ευφορία και ευερεθιστότητα της μανίας. Το DSM-5 κατατάσσει δύο γενικές κατηγορίες ως διαταραχές διάθεσης. Οι καταθλιπτικές διαταραχές είναι μια ομάδα διαταραχών στις οποίες η κατάθλιψη αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό και τις διπολικές και συναφείς διαταραχές στις οποίες η μανία αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό.
Η κατάθλιψη είναι ένας ασαφής όρος που, στην καθημερινή γλώσσα, αναφέρεται σε μια έντονη και επίμονη θλίψη. Η κατάθλιψη είναι μια ετερογενής ψυχική κατάσταση, αποτελείται από ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων που ποικίλλουν σε βαρύτητα. Τα άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη νιώθουν θλιμμένα, αποθαρρυμένα και απελπισμένα. Χάνουν το ενδιαφέρον τους για δραστηριότητες που κάποτε απολάμβαναν, συχνά παρουσιάζουν μείωση βασικών ορμών όπως η πείνα και η σεξουαλική διάθεση και συχνά αμφιβάλλουν για την προσωπική τους αξία. Οι καταθλιπτικές διαταραχές διαφέρουν ως προς τον βαθμό σοβαρότητας, παρακάτω θα εστιάσουμε στη μείζονα καταθλιπτική διαταραχή (που ονομάζεται και μονοπολική κατάθλιψη).
Οι διπολικές και συναφείς διαταραχές είναι μια ομάδα διαταραχών στις οποίες η μανία αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό. Η μανία είναι μια κατάσταση ακραίας ευφορίας και διέγερσης. Όταν οι άνθρωποι βιώνουν μανία, μπορεί να γίνουν υπερβολικά ομιλητικοί, να συμπεριφέρονται απερίσκεπτα ή να προσπαθούν να αναλάβουν πολλές δραστηριότητες ταυτόχρονα. Η πιο αναγνωρισμένη από αυτές τις διαταραχές είναι η διπολική διαταραχή όπου θα αναλυθεί παρακάτω.
Διαταραχές Διάθεσης: Μείζων Καταθλιπτική Διαταραχή
Σύμφωνα με το DSM-5, τα βασικά συμπτώματα της μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής περιλαμβάνουν «καταθλιπτική διάθεση το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας, σχεδόν κάθε μέρα» (αίσθημα θλίψης, κενού, απελπισίας ή να εμφανίζεται κάποιος δακρυσμένος μπροστά σε άλλους), καθώς και απώλεια ενδιαφέροντος και ευχαρίστησης για συνήθεις δραστηριότητες. Εκτός από την αίσθηση έντονης θλίψης για το μεγαλύτερο μέρος κάθε ημέρας, τα άτομα με κατάθλιψη παύουν να δείχνουν ενδιαφέρον ή να απολαμβάνουν δραστηριότητες που παλαιότερα τους έδιναν χαρά, όπως χόμπι, αθλήματα, σεξ, κοινωνικές εκδηλώσεις, χρόνο με την οικογένεια κ.λ.π. Οι φίλοι και τα μέλη της οικογένειας μπορεί να παρατηρήσουν ότι το άτομο έχει εγκαταλείψει εντελώς χόμπι που παλαιότερα απολάμβανε∙ για παράδειγμα, ένας φανατικός τενίστας που αναπτύσσει μείζονα καταθλιπτική διαταραχή σταματά εντελώς να παίζει τένις.
Για να λάβει κάποιος διάγνωση μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής, πρέπει να παρουσιάζει συνολικά πέντε συμπτώματα για διάστημα τουλάχιστον δύο εβδομάδων∙ αυτά τα συμπτώματα πρέπει να προκαλούν σημαντική δυσφορία ή να επηρεάζουν την κανονική λειτουργικότητα και να μην οφείλονται σε ουσίες ή ιατρική πάθηση. Τουλάχιστον ένα από τα δύο παραπάνω συμπτώματα πρέπει να είναι παρόν, μαζί με οποιονδήποτε συνδυασμό από τα ακόλουθα συμπτώματα:
- Σημαντική απώλεια βάρους (χωρίς δίαιτα) ή αύξηση βάρους ή/και σημαντική μείωση ή αύξηση της όρεξης.
- Δυσκολία στον ύπνο ή υπερβολικός ύπνος.
- Ψυχοκινητική διέγερση (το άτομο είναι εμφανώς ανήσυχο και νευρικό, με συμπεριφορές όπως αδυναμία να καθίσει ήσυχο, περπάτημα πάνω-κάτω, τρίψιμο ή τράβηγμα του δέρματος, των ρούχων ή άλλων αντικειμένων) ή ψυχοκινητική επιβράδυνση (το άτομο μιλά και κινείται αργά, π.χ. μιλά απαλά, λίγο ή μονότονα).
- Κόπωση ή απώλεια ενέργειας.
- Αισθήματα αναξιότητας ή ενοχής.
- Δυσκολία συγκέντρωσης και αναποφασιστικότητα.
- Αυτοκτονικός ιδεασμός: σκέψεις θανάτου (όχι απλώς φόβος θανάτου), σκέψεις ή σχέδια αυτοκτονίας ή απόπειρα αυτοκτονίας.
Η μείζων καταθλιπτική διαταραχή θεωρείται επεισοδιακή: τα συμπτώματα συνήθως εμφανίζονται στην πλήρη έντασή τους για ένα χρονικό διάστημα και στη συνέχεια σταδιακά υποχωρούν. Περίπου το 50%-60% των ατόμων που βιώνουν ένα επεισόδιο μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής θα εμφανίσουν δεύτερο επεισόδιο κάποια στιγμή στο μέλλον∙ όσοι έχουν βιώσει δύο επεισόδια έχουν 70% πιθανότητα να εμφανίσουν τρίτο επεισόδιο, ενώ όσοι έχουν βιώσει τρία επεισόδια έχουν 90% πιθανότητα να βιώσουν τέταρτο επεισόδιο. Αν και τα επεισόδια μπορεί να διαρκέσουν μήνες, η πλειονότητα των ατόμων που διαγιγνώσκονται με την πάθηση (περίπου 70%) αναρρώνει μέσα σε ένα έτος. Ωστόσο, ένας σημαντικός αριθμός δεν αναρρώνει∙ περίπου το 12% εμφανίζει σοβαρά σημάδια ανικανότητας που σχετίζονται με τη μείζονα καταθλιπτική διαταραχή ακόμη και μετά από 5 χρόνια. Μακροπρόθεσμα, πολλοί από όσους αναρρώνουν θα συνεχίσουν να παρουσιάζουν ήπια συμπτώματα που κυμαίνονται σε ένταση.
Αποτελέσματα της Μείζονος Καταθλιπτικής Διαταραχής
Η μείζων καταθλιπτική διαταραχή είναι μια σοβαρή και εξουθενωτική πάθηση που μπορεί να έχει καταστροφική επίδραση στην ποιότητα ζωής ενός ατόμου. Το άτομο που πάσχει από αυτή τη διαταραχή ζει μια βαθιά δυστυχισμένη ζωή, που συχνά οδηγεί σε αδυναμία για εργασία ή εκπαίδευση, εγκατάλειψη υποσχόμενων σταδιοδρομιών και απώλεια εισοδήματος∙ σε ορισμένες περιπτώσεις, η κατάσταση απαιτεί νοσηλεία.
Η πλειονότητα των ατόμων με μείζονα καταθλιπτική διαταραχή αναφέρει ότι έχει αντιμετωπίσει κάποιας μορφής διάκριση και πολλοί δηλώνουν ότι αυτή η αντιμετώπιση τούς εμπόδισε να ξεκινήσουν στενές σχέσεις, να υποβάλουν αιτήσεις για δουλειές για τις οποίες ήταν κατάλληλοι ή να συνεχίσουν σπουδές ή κατάρτιση. Η μείζων καταθλιπτική διαταραχή επιβαρύνει επίσης την υγεία.
Η κατάθλιψη αποτελεί παράγοντα κινδύνου για την ανάπτυξη καρδιοπάθειας σε υγιή άτομα, καθώς και για δυσμενείς καρδιαγγειακές εξελίξεις σε ασθενείς με προϋπάρχουσα καρδιοπάθεια.
Παράγοντες Κινδύνου για Μείζονα Καταθλιπτική Διαταραχή
Η μείζων καταθλιπτική διαταραχή συχνά αποκαλείται το «κοινό κρυολόγημα» των ψυχιατρικών διαταραχών. Περίπου το 6,6% του πληθυσμού των ΗΠΑ παρουσιάζει μείζονα καταθλιπτική διαταραχή κάθε χρόνο∙ το 16,9% θα εμφανίσει τη διαταραχή κάποια στιγμή στη ζωή του.
Είναι πιο συχνή στις γυναίκες από ό,τι στους άνδρες, επηρεάζοντας περίπου το 20% των γυναικών και το 13% των ανδρών κάποια στιγμή στη ζωή τους. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τις γυναίκες δεν εξηγείται από την τάση να αναφέρουν πιο εύκολα τα συμπτώματα ή να ζητούν βοήθεια, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι διαφορές στα ποσοστά μεταξύ των φύλων μπορεί να αντανακλούν βιολογικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που σχετίζονται με το φύλο.
Τα ποσοστά εμφάνισης μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής τείνουν να είναι υψηλότερα στη Βόρεια και Νότια Αμερική, την Ευρώπη και την Αυστραλία∙ είναι σημαντικά χαμηλότερα στις ασιατικές χώρες. Τα ποσοστά είναι υψηλότερα μεταξύ των νεότερων ηλικιακών ομάδων απ’ ό,τι στους μεγαλύτερους, ίσως επειδή οι νεότερες γενιές είναι πιο πρόθυμες να παραδεχτούν την κατάθλιψη.
Αρκετοί παράγοντες κινδύνου συνδέονται με τη μείζονα καταθλιπτική διαταραχή: η ανεργία (συμπεριλαμβανομένων των ατόμων που μένουν στο σπίτι), το ετήσιο εισόδημα κάτω των $20.000, η διαβίωση σε αστικές περιοχές ή το να είναι κάποιος χωρισμένος, διαζευγμένος ή χήρος. Συνοσηρές διαταραχές περιλαμβάνουν τις αγχώδεις διαταραχές και τις διαταραχές κατάχρησης ουσιών.
Υποτύποι της Κατάθλιψης
Το DSM-5 καταγράφει διάφορους υποτύπους κατάθλιψης. Αυτοί οι υπότυποι, που στο DSM-5 αναφέρονται ως «προσδιοριστές» (specifiers), δεν αποτελούν ξεχωριστές διαταραχές, αλλά είναι χαρακτηρισμοί που χρησιμοποιούνται για να υποδείξουν συγκεκριμένα πρότυπα συμπτωμάτων ή να καθορίσουν συγκεκριμένες χρονικές περιόδους κατά τις οποίες μπορεί να εμφανίζονται τα συμπτώματα. Ένας υπότυπος, το εποχικό πρότυπο (seasonal pattern), ισχύει για περιπτώσεις όπου ένα άτομο εμφανίζει τα συμπτώματα της μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής μόνο κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης εποχής του έτους (π.χ. φθινόπωρο ή χειμώνα). Στην καθημερινή γλώσσα, οι άνθρωποι συχνά αναφέρονται σε αυτόν τον υπότυπο ως «χειμερινή μελαγχολία».
Ένας άλλος υπότυπος, η επιλόχειος κατάθλιψη (peripartum onset), ισχύει για γυναίκες που εμφανίζουν μείζονα κατάθλιψη κατά την εγκυμοσύνη ή στις τέσσερις εβδομάδες μετά τη γέννηση του παιδιού τους. Αυτές οι γυναίκες συχνά αισθάνονται πολύ αγχωμένες και μπορεί να παρουσιάσουν κρίσεις πανικού. Μπορεί να αισθάνονται ενοχές, ανησυχία και να κλαίνε συχνά. Μπορεί να μην θέλουν να κρατήσουν ή να φροντίσουν το νεογέννητο μωρό τους, ακόμη και σε περιπτώσεις όπου η εγκυμοσύνη ήταν επιθυμητή και σχεδιασμένη. Σε ακραίες περιπτώσεις, η μητέρα μπορεί να έχει σκέψεις να βλάψει το παιδί της ή τον εαυτό της.
Σε μια τρομακτική περίπτωση, μια γυναίκα ονόματι Andrea Yates, η οποία υπέφερε από ακραία επιλόχειο κατάθλιψη (καθώς και άλλες ψυχικές διαταραχές), έπνιξε τα πέντε παιδιά της σε μια μπανιέρα. Οι περισσότερες γυναίκες με επιλόχειο κατάθλιψη δεν βλάπτουν σωματικά τα παιδιά τους, αλλά οι περισσότερες δυσκολεύονται να είναι επαρκείς φροντιστές. Ένας εκπληκτικά μεγάλος αριθμός γυναικών εμφανίζει συμπτώματα επιλόχειας κατάθλιψης. Μια μελέτη σε 10.000 γυναίκες που είχαν πρόσφατα γεννήσει έδειξε ότι το 14% εμφάνισε θετικό αποτέλεσμα σε έλεγχο για επιλόχειο κατάθλιψη, ενώ σχεδόν το 20% ανέφερε ότι είχε σκέψεις να βλάψει τον εαυτό του.
Τα άτομα με επίμονη καταθλιπτική διαταραχή (παλαιότερα γνωστή ως δυσθυμία) βιώνουν καταθλιπτική διάθεση το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας σχεδόν κάθε μέρα για τουλάχιστον δύο χρόνια, καθώς και τουλάχιστον δύο από τα άλλα συμπτώματα της μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής. Τα άτομα με επίμονη καταθλιπτική διαταραχή είναι χρόνια θλιμμένα και μελαγχολικά, αλλά δεν πληρούν όλα τα κριτήρια για μείζονα κατάθλιψη. Ωστόσο, επεισόδια πλήρους μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής μπορεί να εμφανιστούν κατά τη διάρκεια της επίμονης καταθλιπτικής διαταραχής.
Διαταραχές Διάθεσης: Διπολική Διαταραχή
Ένα άτομο με διπολική διαταραχή (γνωστή και ως μανιοκατάθλιψη) βιώνει συχνά καταστάσεις διάθεσης που ταλαντεύονται ανάμεσα στην κατάθλιψη και τη μανία· δηλαδή, η διάθεση του ατόμου εναλλάσσεται από το ένα συναισθηματικό άκρο στο άλλο (σε αντίθεση με την μονοπολική κατάθλιψη, όπου η διάθεση παραμένει επίμονα θλιμμένη).
Για να διαγνωστεί κάποιος με διπολική διαταραχή, πρέπει να έχει βιώσει τουλάχιστον ένα μανιακό επεισόδιο στη ζωή του· αν και τα μείζονα καταθλιπτικά επεισόδια είναι συνηθισμένα στη διπολική διαταραχή, δεν απαιτούνται για τη διάγνωση. Σύμφωνα με το DSM-5, ένα μανιακό επεισόδιο χαρακτηρίζεται ως «μια διακριτή περίοδος ανώμαλα και επίμονα ανεβασμένης, επεκτατικής ή ευερέθιστης διάθεσης και ανώμαλα και επίμονα αυξημένης δραστηριότητας ή ενέργειας που διαρκεί τουλάχιστον μία εβδομάδα» και καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας, σχεδόν κάθε μέρα (APA, 2013, σ. 124).
Κατά τη διάρκεια ενός μανιακού επεισοδίου, κάποιοι βιώνουν διάθεση που αγγίζει την ευφορία και γίνονται υπερβολικά ομιλητικοί, ξεκινώντας συχνά συνομιλίες με αγνώστους· άλλοι γίνονται υπερβολικά ευερέθιστοι και παραπονιούνται ή κάνουν εχθρικά σχόλια. Το άτομο μπορεί να μιλά δυνατά και γρήγορα, παρουσιάζοντας «φυγή ιδεών», αλλάζοντας απότομα θέματα. Αυτά τα άτομα αποσπώνται εύκολα, γεγονός που δυσκολεύει την επικοινωνία. Μπορεί να επιδεικνύουν μεγαλομανία, δηλαδή υπερβολική αλλά αβάσιμη αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση.
Για παράδειγμα, μπορεί να παραιτηθούν από τη δουλειά τους για να «πλουτίσουν» στο χρηματιστήριο, παρόλο που δεν έχουν τις γνώσεις, την εμπειρία ή το κεφάλαιο για μια τέτοια κίνηση. Μπορεί να αναλάβουν πολλά καθήκοντα ταυτόχρονα (π.χ. πολλά απαιτητικά έργα στη δουλειά) και να μην νιώθουν σχεδόν καμία ανάγκη για ύπνο· μερικοί μπορεί να μείνουν ξύπνιοι για μέρες. Οι ασθενείς μπορεί επίσης να επιδίδονται απερίσκεπτα σε ευχάριστες δραστηριότητες που μπορεί να έχουν επιβλαβείς συνέπειες, όπως σπάταλες αγορές, απρόσεκτη οδήγηση, ανόητες επενδύσεις, υπερβολικός τζόγος ή σεξουαλικές συνευρέσεις με αγνώστους.
Κατά τη διάρκεια ενός μανιακού επεισοδίου, τα άτομα συνήθως αισθάνονται ότι δεν είναι “άρρωστα” και δεν χρειάζονται θεραπεία. Ωστόσο, οι απερίσκεπτες συμπεριφορές που συχνά συνοδεύουν αυτά τα επεισόδια, οι οποίες μπορεί να είναι αντικοινωνικές, παράνομες ή σωματικά επικίνδυνες για άλλους, μπορεί να απαιτούν ακούσια νοσηλεία. Ορισμένοι ασθενείς με διπολική διαταραχή παρουσιάζουν τον υπότυπο της ταχείας κυκλικότητας, ο οποίος χαρακτηρίζεται από τουλάχιστον τέσσερα μανιακά επεισόδια (ή κάποιο συνδυασμό τουλάχιστον τεσσάρων μανιακών και μείζονων καταθλιπτικών επεισοδίων) μέσα σε ένα έτος.
Παράγοντες Κινδύνου για τη Διπολική Διαταραχή
Η διπολική διαταραχή είναι σημαντικά λιγότερο συχνή από τη μείζονα καταθλιπτική διαταραχή. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, 1 στους 167 ανθρώπους πληροί τα κριτήρια για διπολική διαταραχή κάθε χρόνο, ενώ 1 στους 100 πληροί τα κριτήρια κατά τη διάρκεια της ζωής του. Τα ποσοστά είναι υψηλότερα στους άνδρες απ’ ό,τι στις γυναίκες, ενώ περίπου οι μισοί από όσους έχουν αυτή τη διαταραχή αναφέρουν ότι η έναρξη συνέβη πριν από την ηλικία των 25 ετών. Περίπου το 90% όσων έχουν διπολική διαταραχή έχουν και μια συννοσηρή διαταραχή, συνήθως μια αγχώδη διαταραχή ή πρόβλημα κατάχρησης ουσιών. Δυστυχώς, σχεδόν οι μισοί από τους ανθρώπους που πάσχουν από διπολική διαταραχή δεν λαμβάνουν θεραπεία. Τα ποσοστά αυτοκτονίας είναι εξαιρετικά υψηλά μεταξύ εκείνων που πάσχουν από διπολική διαταραχή: περίπου το 36% των ατόμων με αυτή τη διαταραχή επιχειρούν αυτοκτονία τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους και μεταξύ 15%-19% ολοκληρώνουν την αυτοκτονία.
Το παρόν άρθρο έχει καθαρά ενημερωτικό χαρακτήρα και δεν προορίζεται για διάγνωση ή θεραπεία διαταραχών διάθεσης ή οποιασδήποτε άλλης ψυχικής διαταραχής. Αν εσείς ή κάποιος που γνωρίζετε αντιμετωπίζετε σοβαρές δυσκολίες διάθεσης, σκέψεις αυτοκτονίας ή επιδίδεστε σε αυτοτραυματισμούς, είναι πολύ σημαντικό να ζητήσετε άμεσα βοήθεια. Μπορείτε να επικοινωνήσετε με διαθέσιμες γραμμές ψυχολογικής υποστήριξης, όπως η Ευρωπαϊκή Τηλεφωνική Γραμμή Ψυχολογικής Υποστήριξης Ενηλίκων «Γραμμή Ζωής» στο 116 123 ή να απευθυνθείτε σε εξειδικευμένο επαγγελματία ψυχικής υγείας. Δεν είστε μόνοι, υπάρχει βοήθεια και μπορεί να κάνει τη διαφορά.
Το άρθρο, με τίτλο «Διαταραχές Διάθεσης», βασίζεται σε μετάφραση και προσαρμογή του πρωτοτύπου άρθρου, που βρίσκεται διαθέσιμο στο σύνδεσμο εδώ.
Βιβλιογραφία
American Psychiatric Association. Depressive disorders. In: Diagnostic and statistical manual of mental disorders. 5th ed. 2013. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596.dsm04.
American Psychiatric Association. Bipolar and related disorders. In: Diagnostic and statistical manual of mental disorders. 5th ed. 2013. https://doi.org/10.1176/appi.books.9781585624836.jb03.
Hurley, A. D., Levitas, A. S., & Bertelli, M. O. (2022). Mood disorders. In Textbook of Psychiatry for Intellectual Disability and Autism Spectrum Disorder (pp. 557-581). Cham: Springer International Publishing. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-95720-3_21
