Εικόνα σώματος ονομάζεται η αυτοαντίληψη του σωματικού μεγέθους και το άγχος ενός ατόμου για την εμφάνισή του, συμπεριλαμβανομένων των πιστεύω, αισθημάτων και συμπεριφορών του προς αυτό. Υπάρχει θετική και αρνητική εικόνα σώματος. Χρόνια τώρα, η αρνητική εικόνα σώματος είναι σε έξαρση, ιδίως στις γυναίκες των δυτικών χωρών. Έρευνες έχουν δείξει ότι υπάρχουν συσχετίσεις μεταξύ αρνητικής εικόνας σώματος και διατροφικών δυσλειτουργιών, ενστερνισμό ανθυγιεινών συμπεριφορών, κοινωνική αποξένωση, αύξηση των αγχωτικών επιπέδων και αρνητική ψυχική διάθεση. Το παρόν άρθρο επικεντρώνεται στους πιθανούς παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν στην διαμόρφωση αρνητικής εικόνας σώματος και στο κατά πόσο η ψυχολογία μπορεί να βοηθήσει σε αυτό.
Επιρροές & Επιπτώσεις
Βασικοί παράγοντες που παίζουν ρόλο στον σχηματισμό αρνητικής εικόνας σώματος είναι η κοινωνία, το φύλο, η ηλικία, ακόμα και φυσικοί ή επίκτητοι παράγοντες. Το τριμερές μοντέλο επιρροής υποστηρίζει ότι γονείς, συνομήλικοι και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) είναι κυρίαρχοι στην διαμόρφωση αρνητικής εικόνας σώματος.
Οι παιδικές εμπειρίες είναι καθοριστικές για την εκτίμηση του σώματος. Η κριτική, θετική ή αρνητική, που δέχεται κάποιος -ιδίως στην εφηβεία- διακινδυνεύει την ανάπτυξη σωματικής δυσαρέσκειας, ενώ η έλλειψη κριτικής αυξάνει τις πιθανότητες εκτίμησης. Αποτελέσματα ερευνών σε εφήβους έδειξαν ότι οι συνομήλικοι παίζουν σημαντικό ρόλο για την εικόνα σώματος. Εάν, για παράδειγμα, οι φίλοι ενός εφήβου δίνουν σημασία στο βάρος και την εμφάνιση του, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα αυτός να εμφανίσει δυσαρέσκεια σώματος, βουλιμία και χαμηλή αυτοπεποίθηση. Ας αναφερθεί εδώ ότι επαγγελματίες υγείας, άνθρωποι που δουλεύουν και συναναστρέφονται με παιδιά και εφήβους πρέπει να γνωρίζουν ότι η εικόνα σώματος δεν έχει να κάνει με μια παροδική «φάση» της ζωής, αλλά είναι ένα σημαντικό θέμα, καθώς μπορεί να θέσει σε μεγάλο κίνδυνο την σωματική και ψυχική υγεία.
Τα ΜΜΕ προωθούν και διαιωνίζουν πρότυπα με εικόνα σώματος, μη-υλοποιήσιμα με φυσικούς τρόπους. Παρουσιάζουν πώς πρέπει να δείχνουν τα φύλα για να έχουν διάφορα ατομικά και κοινωνικά οφέλη, δημιουργώντας έτσι στερεότυπα. Η χρήση τηλεόρασης και διαδικτύου, με έμμεσο ή άμεσο τρόπο, προάγουν τρόπους ζωής που φέρουν σε σύγκρουση τον πραγματικό εαυτό με τον ιδεατό εαυτό, δημιουργούν ψεύτικες ανάγκες με αποτέλεσμα την αντικειμενοποίηση του σώματος, καθώς και την αποξένωση από αυτό. Έτσι, ενδυναμώνονται οι ήδη υπάρχουσες αξίες στερεοτύπων, καθιστώντας προβληματική και αβέβαιη την έννοια του εαυτού. Έρευνες δείχνουν ότι το φαινόμενο της δυσαρέσκειας σώματος έχει σχετιστεί με σοβαρές τροφικές διαταραχές και είναι χαρακτηριστικό κυρίως των γυναικών των δυτικών χωρών.
Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί ταχύτατη αύξηση στην αρνητική εικόνα σώματος και στους άντρες. Άνδρες με δυσαρέσκεια σώματος τείνουν να έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και είναι πιθανό να παρουσιάσουν κατάθλιψη, διατροφικές διαταραχές, να κάνουν χρήση αναβολικών στεροειδών και αυξητικών ορμονώνˑ να σημειωθεί ότι έρευνες κατέδειξαν πως τα στεροειδή και ανάλογες ουσίες σχετίζονται με προβλήματα στο συκώτι, τα νεφρά και σε περίπτωση ενδοφλέβιας χρήσης υπάρχει μεγάλος κίνδυνος ανάπτυξης ασθενειών μεταδιδόμενων μέσω αίματος.
Παράγοντες που, επίσης, επηρεάζουν την εικόνα σώματος και την λειτουργικότητα του ατόμου με αποτέλεσμα την μη-ποιοτική ψυχοκοινωνική ζωή είναι οι φυσικές και οι μη-επιθυμητές αλλαγές όπως η γήρανση, οι παθήσεις και οι τραυματισμοί. Παραδείγματος χάριν, γυναίκες με πολυκυστικές ωοθήκες συνήθως είναι παχύσαρκες και έχουν έντονη τριχοφυΐα λόγω του συνδρόμου αυτού, άρα δεν πληρούν τα ιδανικά πρότυπα. Ο καρκίνος, ο HIV, οι δερματικές παθήσεις, τα καψίματα, οι ακρωτηριασμοί είναι ανάλογες παθήσεις όπου επηρεάζουν αρνητικά την εικόνα σώματος.
Η θέληση απόκτησης λεπτής φιγούρας και η δυσαρέσκεια σώματος σχετίζονται με ανθυγιεινές διατροφικές συμπεριφορές όπως η βουλιμία, η νευρική ανορεξία και η εσκεμμένη πρόκληση εμετού. Η άθληση και η υγιεινή διατροφή είναι διέξοδοι προς την ανάπτυξη θετικής εικόνας σώματος, αυτό όμως εξαρτάται και από το πώς έχει μάθει κάποιος να μεταφράζει μέσα του τις επιρροές που δέχεται. Για παράδειγμα, όταν κάποιος νιώθει άσχημα με το σώμα του, μπορεί να επιλέξει να αθληθείˑ εάν όμως νιώθει ντροπή να αποκαλύψει το σώμα του με αθλητικά ρούχα, καθώς δεν πληροί τον ιδανικό τύπο σώματος μπορεί να επιλέξει να μην αθληθεί. Σε μια κοινωνία που εξελίσσεται με ταχύτατους ρυθμούς, μια ακόμα γρήγορη λύση είναι αυτή της αισθητικής πλαστικής χειρουργικής που ολοένα και αυξάνεται.
Παρεμβάσεις
Αποτελέσματα μελετών δείχνουν ότι η αποδοχή και η εκτίμηση του σώματος αποτρέπει τους ανθρώπους από την επιρροή αρνητικών κοινωνικών μηνυμάτωνˑ ένας αποτελεσματικός παρεμβατικός τρόπος θεωρείται η ενσυνειδητότητα. Η ενσυνειδητότητα (mindfulness), ούσα κομμάτι γνωσιακού επιπέδου, επικεντρώνεται στις παροντικές εμπειρίες, προωθεί την αποδοχή των γεγονότων, βοηθάει στην σύνδεση του ατόμου με τις εσωτερικές του ανάγκες, έχοντας σκοπό την μείωση δυσλειτουργικών μοτίβων σκέψεων, βελτιώνοντας έτσι την αυτοαντίληψη και απομακρύνοντας το άτομο από παρορμητικές αντιδράσεις. Η ενσυνειδητότητα προωθεί την αποδοχή της εμφάνισης, προάγει την διαμόρφωση προθυμίας ως προς τη σωματική έκθεση άνευ προβληματισμών και καλλιεργεί προσοχή και συμπόνια του εαυτού και του σώματος.
Ακόμα ένας αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης δυσαρέσκειας σώματος είναι η συμβουλευτική σε ομάδες. Από τις πιο γνωστές συμβουλευτικές παρεμβάσεις, η οποία αποτελεί τον βασικό σκελετό αντίστοιχων προγραμμάτων, βάσει των αρχών κοινωνικής μάθησης και των γνωστικο-συμπεριφορικών προσεγγίσεων, είναι το πρόγραμμα κριτικής αντιμετώπισης των ΜΜΕ, δεδομένου ότι τα ΜΜΕ προκαλούν την εσωτερίκευση των ιδανικών προτύπων θηλυκότητας και αρρενωπότητας στους ανθρώπους. Το πρόγραμμα επικεντρώνεται στην ανάπτυξη μιας κριτικής στάσης έναντι των κανονιστικών προτύπων των ΜΜΕ, με σκοπό την μείωση των επιπέδων εσωτερίκευσης των προτύπων αυτών και την αύξηση της αυτο-αποδοχής του ατόμου, με θεμιτά αποτελέσματα την κοινωνική αλλαγή και την βελτίωση της ποιότητας ζωής.
Βιβλιογραφία
Κιούση, Ε., Φλωράκος, Γ., & Παπακίτσος, Ε. (2017). Στερεότυπα φύλου και επιλογή σπουδών ανάλογα το φύλο στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Έρευνα στην Εκπαίδευση, 6 (1), pp. 95-111.
Λεονταρή, Α. (2011). Η σημασία της εικόνας του σώματος για την ψυχική υγειά νεαρών ανδρών και γυναικών: Συμβουλευτικές παρεμβάσεις. Hellenic Journal of Psychology, 8, pp. 309-337.
Adithyan, G. S., Shroff, H., Sivakami, M., & Jacob, J. (2018). Body image dissatisfaction in adolescents from Rural Tamil Nadu, India. The Indian Journal of Social Work, 79 (3), pp. 309-326.
Alberts, H. J. E. M., Thewissen, R., & Raes, L. (2012). Dealing with problematic eating behavior. The effects of a mindfulness-based intervention on eating behavior, food cravings, dichotomous thinking and body image concern. Appetite, 58, pp. 847-851.
Cash, T. F. (2004). Body image: Past, present and future. Body Image: An International Journal of Research, 1, pp. 1-5.
Demarest, J & Allen, R. (2000). Body Image: Gender, ethnic, and age differences. The Journal of Social Psychology, 140 (4), pp. 465-472.
Grogan, S. (2006). Body image and health: Contemporary perspectives. Journal of Health Psychology, 11 (4), pp. 523-530.
Halliwell, E. (2013). The impact of thin idealized media images on body satisfaction: Does body appreciation protect women from negative effects?. Body Image, 10, pp. 509-514.
