Η νευροπλαστικότητα είναι ένας όρος που παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστος στο ευρύ κοινό και συνιστά ένα από τα πιο ελπιδοφόρα φαινόμενα της σύγχρονης νευροψυχιατρικής. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που ανατρέπει ριζικά τις παρωχημένες αντιλήψεις σχετικά με τη λειτουργία του εγκεφάλου μας και αποδεικνύει ότι δεν είναι ένα στατικό όργανο, αλλά ένας δυναμικός οργανισμός, ο οποίος είναι ικανός να προσαρμόζεται καθημερινά στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος.
Πιο συγκεκριμένα, αυτό που καθιστά τη νευροπλαστικότητα τόσο αξιοσημείωτη είναι η έμφυτη ικανότητα του εγκεφάλου να διαμορφώνει από την αρχή τις νευρωνικές του συνδέσεις, να ανασυνθέτει τις γνωσιακές του λειτουργίες αλλά και να επανακαθορίζει την ψυχοσυναισθηματική του ταυτότητα, κάτι που έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών τα τελευταία χρόνια. Έτσι, είτε πρόκειται για την αναθεώρηση παγιωμένων πεποιθήσεων που φρενάρουν την ανάδειξη των δυνατοτήτων μας είτε για την επούλωση ψυχικών τραυμάτων, ο εγκέφαλος αποδεικνύεται τελικά εξαιρετικά εύπλαστος και έχει τη δυνατότητα να επαναπροσδιορίζει τον ίδιο του τον εαυτό μέσω διαφόρων λειτουργικών μεταβολών (Kandel, 1998).
Σύγχρονες έρευνες καταδεικνύουν ότι η ψυχοθεραπεία διαδραματίζει καίριο ρόλο στην πρόκληση και ενίσχυση νευροπλαστικών μεταβολών. Ως αποτέλεσμα, η βαθύτερη κατανόηση αυτών των αλλαγών μπορεί να οδηγήσει σε ριζικό επαναπροσδιορισμό τόσο της αντίληψής μας για τις ψυχικές διαταραχές όσο και της συνολικής θεώρησης του ανθρώπινου ψυχισμού, με τελικό στόχο την αναδιαμόρφωση των μεθόδων ψυχοθεραπείας.
Μία εκτενής ανασκόπηση του Barsaglini και των συνεργατών του (2013) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις μπορούν να τροποποιήσουν τη λειτουργία του νευρικού συστήματος σε ένα φάσμα ψυχοπαθολογικών καταστάσεων, επανακαθορίζοντας λειτουργικά δίκτυα του εγκεφάλου. Επιπλέον, σε άλλη μελέτη διερευνήθηκε εάν οι μεταβολές που παρατηρούνται μετά την ψυχοθεραπεία εντοπίζονται στις ίδιες εγκεφαλικές περιοχές που εμφάνιζαν δυσλειτουργία πριν από τη θεραπεία, με τα ευρήματα να υποδεικνύουν δύο πιθανούς μηχανισμούς. Ο κυριότερος μηχανισμός σχετίζεται με την αποκατάσταση, δηλαδή την αντιστροφή της δραστηριότητας σε περιοχές με προϋπάρχουσα δυσλειτουργία, και την ανακατανομή.
Μία χαρακτηριστική περίπτωση όπου η σημασία της νευροπλαστικότητας είναι ιδιαίτερα έντονη είναι η σχιζοφρένεια. Στη συγκεκριμένη ασθένεια, η ικανότητα του εγκεφάλου να προσαρμόζεται μειώνεται αισθητά. Φαρμακευτικές θεραπείες που ενισχύουν τη νευροπλαστικότητα, όπως η D-κυκλοσερίνη, μπορούν να προσφέρουν ουσιαστικές δυνατότητες βελτίωσης, ειδικά όταν συνδυάζονται με ψυχοθεραπεία. Χωρίς αυτήν, η λειτουργική ευελιξία παραμένει ανεπαρκής, καθιστώντας δύσκολη τη διαμόρφωση νέων, προσαρμοστικών νοητικών μοτίβων (Krystal, 2007).
Συγκεκριμένα, η έμμεση μνήμη αποθηκεύει ασυνείδητα συναισθήματα και μοτίβα σχέσεων που διαμορφώνονται από τις πρώιμες εμπειρίες προσκόλλησης και, όταν αυτές είναι ανασφαλείς, οδηγούν σε δυσλειτουργικές καταστάσεις στην ενήλικη ζωή μας. Μέσω της απόκτησης νέων εμπειριών, μέσα από μια ασφαλή σχέση με τον θεραπευτή μας, μπορούν να δημιουργηθούν μνήμες που χαρακτηρίζονται από ασφάλεια και εμπιστοσύνη. Έτσι, ενισχύεται η αίσθηση εμπιστοσύνης, μειώνεται η απομόνωση και ενδυναμώνονται τα νευρωνικά δίκτυα ενσυναίσθησης και ρύθμισης των συναισθημάτων μας. Η αλληλεπίδραση αυτών των δύο διαδικασιών οδηγεί στη δημιουργία υγιών ψυχοσυναισθηματικών μοτίβων, αναδομώντας βαθιά τη συναισθηματική εμπειρία του ατόμου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο όρος «ψυχοθεραπεία» δεν έχει έναν ενιαίο, σαφή ορισμό, καθώς περιλαμβάνει ποικίλες προσεγγίσεις με διαφορετικούς στόχους και αποτελέσματα. Στις περισσότερες μελέτες που διερευνούν την επίδρασή της στη νευροπλαστικότητα, χρησιμοποιείται η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία, η οποία εστιάζει στην αλληλεπίδραση μεταξύ σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών.
Η νευροπλαστικότητα δεν περιορίζεται όμως μόνο στην ψυχική υγεία, αλλά αφορά και την ανάρρωση του νευρικού συστήματος από τραυματισμούς ή ασθένειες. Ένα από τα πιο μελετημένα είδη είναι η συναπτική πλαστικότητα, κατά την οποία νέες εμπειρίες και πληροφορίες οδηγούν στη δημιουργία νέων νευρωνικών κυκλωμάτων και στην καλύτερη επικοινωνία των νευρικών κυττάρων. Ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι δραστηριότητες όπως ο χορός μπορούν να συμβάλουν σε αλλαγές τόσο στη λευκή όσο και στη φαιά ουσία του εγκεφάλου, βελτιώνοντας παράλληλα τη νευρική λειτουργία σε πολλές περιοχές του.
Συμπερασματικά, η νευροπλαστικότητα είναι ένα φαινόμενο που συμβάλλει στη διεύρυνση των υπαρχόντων νευροψυχιατρικών θεωριών και μας βοηθά να κατανοήσουμε βαθύτερα τις δυνατότητες του νευρικού μας συστήματος.
