Το άρθρο, με τίτλο «Pop Ψυχολογία: Πέντε μεγάλοι μύθοι», αποτελεί μετάφραση και προσαρμογή αποσπάσματος του πρωτοτύπου άρθρου, που βρίσκεται διαθέσιμο στο σύνδεσμο εδώ.
«Οι ψυχοθεραπευτές […] πρέπει επίσης να λειτουργούν ως καλοί δάσκαλοι της ψυχολογίας, απομυθοποιώντας τους πελάτες τους από παρανοήσεις σχετικά με τον ανθρώπινο νου και μεταδίδοντάς τους σωστή πληροφόρηση στη θέση τους.» (Lilienfeld et al., 2010, σ. 314).
Παρανοήσεις του Νου
Σχεδόν όλοι οι άνθρωποι, ακόμη και όσοι από εμάς δεν διαθέτουμε τυπική ψυχολογική εκπαίδευση, είμαστε «ψυχολόγοι της πολυθρόνας». Ως άνθρωποι, είμαστε τόσο σαγηνευμένοι όσο και απασχολημένοι με μια πληθώρα ψυχολογικών φαινομένων που συναντούμε στην καθημερινή ζωή: άγχος, κατάθλιψη, οι επιπτώσεις του διαζυγίου στα παιδιά, φιλίες, ερωτικές σχέσεις και οι αναπόφευκτες φθορές της γήρανσης. Παρόλα αυτά, ελάχιστοι άνθρωποι διαθέτουν τον χρόνο, την εκπαίδευση ή και τα δύο, για να παρακολουθούν τη ραγδαία διευρυνόμενη και συχνά συγκεχυμένη ψυχολογική βιβλιογραφία. Ως συνέπεια, οι περισσότεροι μη ειδήμονες, ακόμη και εκείνοι που είναι ιδιαίτερα μορφωμένοι, παρουσιάζουν χαμηλά επίπεδα εξοικείωσης με βασικά ψυχολογικά γεγονότα και αρχές. Επιπλέον, πολλοί άνθρωποι είναι εξαιρετικά βέβαιοι για τις πεποιθήσεις τους σχετικά με ψυχολογικά «γεγονότα» που στην πραγματικότητα είναι μυθοπλασίες. Για παράδειγμα, μεγάλες μειονότητες ή ακόμη και πλειονότητες μη ειδικών πιστεύουν ότι:
- Οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν μόνο περίπου το 10% της εγκεφαλικής τους δύναμης.
- Τα ταχύρρυθμα μαθήματα ανάγνωσης επιτρέπουν στα άτομα να αυξήσουν δραματικά τόσο την ταχύτητα ανάγνωσης όσο και την κατανόηση κειμένου.
- Τα περισσότερα παιδιά που κακοποιούνται μεγαλώνοντας γίνονται και τα ίδια θύτες.
- Τα ετερώνυμα τείνουν να έλκονται στις διαπροσωπικές σχέσεις.
- Οι πανσέληνοι συνδέονται με αυξημένο αριθμό εισαγωγών σε ψυχιατρικά νοσοκομεία και αυτοκτονιών.
- Το τεστ του ανιχνευτή ψεύδους είναι σχεδόν αλάνθαστος δείκτης ψεύδους.
- Οι άνθρωποι μπορούν να ανακαλέσουν με ακρίβεια γεγονότα που χρονολογούνται από τη γέννησή τους.
- Οι μνήμες που ανακαλούνται υπό ύπνωση είναι συνήθως ακριβείς.
- Οι περισσότεροι άνθρωποι με σχιζοφρένεια έχουν πολλαπλές προσωπικότητες.
- Οι αντιδράσεις των ανθρώπων σε μουτζούρες (inkblots) μπορούν να αποκαλύψουν τεράστιες πληροφορίες για τις προσωπικότητές τους.
- Οι περισσότεροι σοβαρά ψυχικά ασθενείς είναι βίαιοι.
Παρά τη δημοτικότητα αυτών και μυριάδων άλλων «μύθων», τα ερευνητικά δεδομένα υποδηλώνουν ότι είναι όλοι σε μεγάλο βαθμό ή/και εντελώς ψευδείς.
Η Βιομηχανία της Pop Ψυχολογίας
Από πού προέρχονται αυτές οι διαδεδομένες αλλά ανακριβείς πεποιθήσεις; Αν και η γένεση των μύθων του νου είναι σίγουρα πολυπαραγοντική, η κύρια πηγή ψυχολογικών παρανοήσεων στην οποία εστιάζουμε είναι η βιομηχανία της pop ψυχολογίας. Αυτή η βιομηχανία διανέμει συστηματικά μεγάλες δόσεις πληροφόρησης σε εύκολα προσβάσιμα μέσα, όπως βιβλία αυτοβοήθειας και ανάρρωσης, περιοδικά περιπτέρου, ταινίες του Χόλυγουντ, τηλεοπτικές εκπομπές και το διαδίκτυο. Η σύγχρονη ψυχολογική γνώση διαμορφώνεται εξίσου, αν όχι περισσότερο, από τα ταμπλόιντ των super market, τα talk shows και τους αυτοαποκαλούμενους «γκουρού αυτοβοήθειας» όσο και από τις πιο πρόσφατες επιστημονικές εξελίξεις. Το κεντρικό πρόβλημα είναι ότι η πληροφόρηση που προωθείται από τη βιομηχανία της pop ψυχολογίας είναι ένα περίπλοκο συνονθύλευμα ακριβούς και ανακριβούς γνώσης. Επειδή αυτή η βιομηχανία προσφέρει ελάχιστη καθοδήγηση στους μη ειδικούς για το πώς να ξεχωρίσουν το σιτάρι από τα άχυρα, οι περισσότεροι άνθρωποι μένουν μόνοι τους να ξεδιαλύνουν τι είναι επιστημονικά αξιόπιστο και τι όχι.
Ασφαλώς, ορισμένη σοφία της pop ψυχολογίας είναι χρήσιμη και ακριβής, και είναι άδικο να στιγματίσουμε όλη την pop ψυχολογία. Για παράδειγμα, πολλές πηγές pop ψυχολογίας μας παροτρύνουν να αναλάβουμε περισσότερη ευθύνη για τις πράξεις μας και να αποφύγουμε να κατηγορούμε άλλους για τις δυσκολίες της ζωής μας. Τέτοιου είδους κοινή λογική και συμβουλές συμβαδίζουν απολύτως με αυτές που παρέχονται από υποστηρικτές της Ορθολογικο-Συναισθηματικής Συμπεριφορικής Θεραπείας (Rational-Εmotive Βehavior Τherapy-REBT) και πολυάριθμων άλλων ψυχοθεραπειών. Επιπλέον, ορισμένες διαθέσιμες στο κοινό πηγές παρέχουν υψηλής ποιότητας και χρήσιμη πληροφόρηση σχετικά με τα σημάδια και τα συμπτώματα σοβαρών ψυχιατρικών διαταραχών και το επιστημονικό καθεστώς αποτελεσματικών ψυχοθεραπειών.
Παρόλα αυτά, η βιομηχανία της pop ψυχολογίας πιθανότατα παράγει τουλάχιστον τόση παραπληροφόρηση όση και πληροφορία σχετικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Για παράδειγμα, δεκάδες δημοφιλή βιβλία αυτοβοήθειας μας διαβεβαιώνουν ότι τα ενήλικα παιδιά αλκοολικών γονέων είναι επιρρεπή σε εξαρτητικές συμπεριφορές, ότι η διαταραχή του αυτιστικού φάσματος προκαλείται από εμβόλια που περιέχουν υδράργυρο, ότι το διαζύγιο σχεδόν αναπόφευκτα επιφέρει σοβαρό ψυχολογικό πλήγμα στα παιδιά, και ότι η υψηλή αυτοεκτίμηση είναι απαραίτητη για την ψυχολογική υγεία. Ωστόσο, προσεκτικά διεξαχθείσες ψυχολογικές έρευνες διαψεύδουν αυτούς τους ισχυρισμούς.
Επιπλέον, η σταθερή ροή παραπληροφόρησης που παρέχεται από τη βιομηχανία της pop ψυχολογίας δεν δείχνει καμία μείωση. Πρόσφατες εκτιμήσεις υποδηλώνουν ότι περισσότερα από 3.500 βιβλία αυτοβοήθειας εκδίδονται ετησίως. Τα περισσότερα από αυτά τα βιβλία βασίζουν τις συμβουλές τους σε κάτι παραπάνω από τη «λαϊκή» σοφία, και ορισμένα περιέχουν κατάφωρη παραπληροφόρηση. Ταυτόχρονα, ένας αυξανόμενος αριθμός προβεβλημένων τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών προσωπικοτήτων αυτοβοήθειας, όπως οι Dr. Laura, Dr. Phil και Charles McPhee («The Dream Doctor»), παρέχουν ψυχολογικές συμβουλές που συχνά αντιφάσκουν με τα ερευνητικά ευρήματα. Για παράδειγμα, ο Dr. Phil συνέβαλε στο παρελθόν στην παρανόηση της ψυχολογίας από το κοινό, προσφέροντας να χορηγήσει τεστ ανιχνευτή ψεύδους ως μέσο για να διαπιστώσει αν μερικοί από τους καλεσμένους του έλεγαν ψέματα σχετικά με τις ερωτικές τους σχέσεις. Χωρίς όμως να αναφέρει το τεράστιο «σώμα» επιστημονικών ερευνών που καταδεικνύουν τους σημαντικούς περιορισμούς του ανιχνευτή ψεύδους ως δείκτη ανειλικρίνειας.
Ο αριθμός των ιστοσελίδων που προσφέρουν παραπλανητική ψυχολογική πληροφόρηση πολλαπλασιάζεται σε μηνιαία βάση. Για παράδειγμα, πληκτρολογώντας τις λέξεις «past life regression» (αναδρομή σε προηγούμενες ζωές), «rebirthing» (αναγέννηση) και «inner child ή inner child therapy» (εσωτερικό παιδί ή θεραπεία εσωτερικού παιδιού) στο Google εμφανίζονται περίπου 48.000, 64.000 και 160.000 διαδικτυακοί σύνδεσμοι αντίστοιχα, οι περισσότεροι από τους οποίους παρέχουν ελάχιστη ή/και καθόλου κριτική εξέταση των ισχυρισμών για αυτές τις εντελώς ατεκμηρίωτες θεραπείες. Συγκρίνετε αυτούς τους αριθμούς με τους περίπου 7.000 και 800 αντίστοιχα που λαμβάνει κανείς για τους όρους «token economy» (ένα σύστημα τροποποίησης συμπεριφοράς που χρησιμοποιεί τη θετική ενίσχυση για να ενθαρρύνει τις επιθυμητές συμπεριφορές) και «Beck Depression Inventory» (ένα από τα πιο ευρέως χρησιμοποιούμενα ψυχομετρικά τεστ για τη μέτρηση της κατάθλιψης), οι οποίοι αναφέρονται σε επιστημονικά τεκμηριωμένες τεχνικές. Αυτοί οι πρόχειροι αριθμοί είναι η ένδειξη ότι ο κόσμος της pop ψυχολογίας, τουλάχιστον όπως αποτυπώνεται στο διαδίκτυο, είναι πολύ πιο διαποτισμένος από μη-επιστημονικές παρά από επιστημονικές τεχνικές.
Οι Πέντε Μεγάλοι Μύθοι της Pop Ψυχολογίας
Περισσότερες από 200 διαδεδομένες παρανοήσεις για τον ανθρώπινο νου προέρχονται κυρίως από τη βιομηχανία της pop ψυχολογίας. Παρ’ όλα αυτά, πιθανολογείται ότι το μεγαλύτερο μέρος αυτών των παρανοήσεων πηγάζει από έναν μικρότερο αριθμό πιο «θεμελιωδών» υποκείμενων μύθων. Αν πραγματοποιήσουμε μια «παράγοντική ανάλυση της πολυθρόνας» αυτών των 200 «δευτερευόντων» παρανοήσεων, εύκολα να διακρίνονται ορισμένα «ανώτερα» επαναλαμβανόμενα θέματα που τα διατρέχουν. Εξετάζοντας την ευρεία γκάμα παρανοήσεων που σημαδεύουν το τοπίο της pop ψυχολογίας, καταλήγοντας προσωρινά σε αυτό που ονομάζουμε οι «Πέντε Μεγάλοι Μύθοι της Pop Ψυχολογίας».
Αυτοί οι πέντε μύθοι, αν και σε καμία περίπτωση δεν είναι εξαντλητικοί, αντιπροσωπεύουν τις βασικές ψευδείς πεποιθήσεις που μεταδίδει η βιομηχανία της pop ψυχολογίας και οι οποίες έχουν διεισδύσει βαθύτερα στη λαϊκή συνείδηση. Αυτές οι πεποιθήσεις μπορούν να αποτελέσουν εμπόδια για την αποτελεσματική ψυχοθεραπεία, επειδή, αν δεν αντιμετωπιστούν ρητά, μπορούν να οδηγήσουν τους πελάτες-θεραπευόμενους:
- είτε να αντισταθούν σε ορισμένες επιστημονικά τεκμηριωμένες παρεμβάσεις (π.χ. συμπεριφορικές παρεμβάσεις που δεν εξαρτώνται από την κατανόηση των προβλημάτων κάποιου) κατά τη διάρκεια των συνεδριών
- είτε να επιχειρήσουν να εμπλακούν σε επιστημονικά ατεκμηρίωτες παρεμβάσεις (π.χ. την εξωτερική έκφραση θυμού προς προκλητικά άτομα) εκτός συνεδριών.
Επιπλέον, όταν κατέχονται σθεναρά, αυτές οι πεποιθήσεις μπορεί να είναι επικίνδυνες για την καθημερινή ψυχολογική υγεία των ατόμων.
Παρακάτω αναφέρονται οι πέντε «Μεγάλοι Μύθοι» και οι επιπτώσεις κάθε μύθου για την κλινική πρακτική.
- Μύθος 1. Ο Μύθος της Ευθραυστότητας: η ιδέα ότι τα περισσότερα άτομα χρειάζονται θεραπεία για μικρο-στρεσογόνα γεγονότα.
- Μύθος 2. Ο Μύθος της Κρίσιμης Σημασίας της Πρώιμης Εμπειρίας: η ιδέα ότι τα τραυματικά παιδικά γεγονότα σχεδόν πάντα προκαλούν ψυχική ασθένεια στην ενήλικη ζωή και ότι αυτά τα γεγονότα πρέπει να αντιμετωπιστούν στην ψυχοθεραπεία.
- Μύθος 3. Ο Μύθος της Κάθαρσης: η ιδέα ότι η έκφραση αρνητικών συναισθημάτων είναι συνήθως θεραπευτική.
- Μύθος 4. Ο Μύθος της Αναξιοποίητης Δυνατότητας: η ιδέα ότι χρησιμοποιούμε μόνο ένα πολύ μικρό μέρος του εγκεφάλου μας και ότι ο εγκέφαλός μας είναι ένα τεράστιο ανεκμετάλλευτο απόθεμα νοητικών ικανοτήτων.
- Μύθος 5. Ο Μύθος της Αυτοεκτίμησης: η ιδέα ότι η υψηλή αυτοεκτίμηση είναι απαραίτητη για την ψυχολογική υγεία.
Σε επόμενα άρθρα, θα αναλυθούν τα περιεχόμενα και οι εκδηλώσεις κάθε μύθου στο τοπίο της καθημερινής ζωής. Επιπλέον, θα αναφερθούν πιθανές στρατηγικές «αποπροκατάληψης» (debiasing) των πελατών-θεραπευόμενων απέναντί τους.
Βιβλιογραφία
Arkowitz, H., & Lilienfeld, S. O. (2006). Do self-help books help? Scientific American Mind, 17 (5), 90 91.
Baumeister, R. F., Campbell, J. D., Krueger, J. I., & Vohs, K. D. (2003). Does high self-esteem cause better performance, interpersonal success, happiness, or healthier lifestyles? Psychological Science in the Public Interest, 4, 1 44.
Boneau, C. A. (1990). Psychological literacy: A first approximation. American Psychologist, 47, 891 900.
Della Salla, S. (Ed.). (2000). Mind myths: Exploring popular assumptions about the mind and brain. New York: John Wiley & Sons.
Della Salla, S. (Ed.). (2006). Tall tales about the brain. New York: Oxford University Press.
Ellis, A. E. (2004). The road to tolerance: The philosophy of rational emotive behavior therapy. Amherst, NY: Prometheus Books.
Frances, A., & First, M. B. (2000). Am I ok? A layman’s guide to the psychiatrist’s bible. New York: Scribner.
Herbert, J. D., Sharp, I. R., & Gaudiano, B. A. (2002). Separating fact from fiction in the etiology and treatment of autism: A scientific review of the evidence. Scientific Review of Mental Health Practice, 1, 23 43.
Lamal, P. A. (1979). College students’ common beliefs about psychology. Teaching of Psychology, 6, 155 158.
Levenson, R. W. (2005). Desperately seeking Dr. Phil. Association for Psychological Science Observer, 18, 2 3.
Lilienfeld, S. O. (1998). Pseudoscience in contemporary clinical psychology: What it is and what we can do about it. Clinical Psychologist, 51, 3 9.
Lilienfeld, S. O. (2005). Challenging mind myths in introductory psychology courses. Psychology Teacher Network, 15(3), 1, 4, 6.
Lilienfeld, S. O., Lynn, S. J., & Beyerstein, B. L. (2010). The five great myths of popular psychology: Implications for psychotherapy. Rational and Irrational Beliefs, pp. 313-336.
Lilienfeld, S. O., Lynn, S. J., & Lohr, J. M. (2003). Science and pseudoscience in clinical psychology. New York: Guilford.
Lilienfeld, S. O., Lynn, S. J., Namy, L., & Woolf, N. (2009). Psychology: From inquiry to understanding. Boston: Allyn & Bacon.
Logue, M. B., Sher, K. J., & Frensch, P. A. (1992). Purported characteristics of adult children of alcoholics: A possible ‘‘Barnum effect.’’ Professional Psychology: Research and Practice, 23, 226 232.
Lykken, D. T. (1998). A tremor in the blood: Uses and abuses of the lie detector (2nd ed). New York: Plenum.
Olatunji, B. O., Parker, L. M., & Lohr, J. M. (2006). Pseudoscience in contemporary clinical psychology: Professional issues and implications. Scientific Review of Mental Health Practice, 4, 19 36.
Rosen, G. M. (1993). Self help or hype? Comments on psychology’s failure to advance self care. Professional Psychology: Research and Practice, 24, 340 345.
Seligman, M. (1994). What you can change and what you can’t. New York: Knopf.
Taylor, A. J., & Kowalski, P. (2004). Naı¨ve psychological science: The prevalence, strength, and sources of misconceptions. Psychological Record, 54, 15 25.
Wilson, N. (2003). Commercializing mental health issues: Entertainment, advertising, and psychological advice. In S. O. Lilienfeld, S. J. Lynn, & J. M. Lohr (Eds.), Science and pseudoscience in clinical psychology (pp. 425 459). New York: Guilford.
