Ενδοχώρα της ελληνικής ποίησης

Στις παρυφές των Αθηνών οι μέτοικοι ζούσαν δίχως την ιδιότητα του πολίτη, δίχως να είναι σπόνδυλοι της πολιτείας, αλλά απλώς θρέφονταν απ’ την ακμή της. Με τον ίδιο τρόπο κάποιοι κατοικούν στις παρυφές κάθε μεγάλης ποίησης και μόνο ανάλογα περιορισμένα μετέχουν σ’ αυτήν -όχι αυτόφωτοι, μα αντανακλώντας το φως της. Ευτυχώς, όμως, για ‘κείνη και για ‘μας, υπάρχουν κι όσοι κατοικούν στην ενδοχώρα της, ή μάλλον (και, για κάποιες περιπτώσεις, δεν θα ‘ταν υπερβολή) όσοι είναι η ίδια αυτή η ποιητική ενδοχώρα.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-75) είναι ο πατέρας του ελληνικού σουρεαλισμού/ υπερρεαλισμού, όχι σαν μιμητικός εισαγωγέας, μα σαν δημιουργικός επανιδρυτής. Συνομιλητής -κυριολεκτικός ή μεταφορικός- των πρωτεργατών του σουρεαλισμού και της ψυχανάλυσης, έφερε στην ελληνική λογοτεχνία έναν βέβηλο αέρα που δεν ήξερε πως έχει ανάγκη. Η πρώτη του ποιητική συλλογή, Υψικάμινος (1935), προκάλεσε μούδιασμα στην εγχώρια διανόηση -και δεύτερες αντιδράσεις ακραίου θαυμασμού ή απέχθειας. Μετά δέκα έτη, η Ενδοχώρα* δείχνει για κάποιους πως (φαινομενικά) ίσως ο ποιητής έβαλε λίγο νερό στο δυνατό κρασί της τέχνης του. Ποιήματα εγγύτερα (αν και όσο μπορούμε να το πούμε) σε “κλασικές” φόρμες απ’ τα προηγούμενά του, αποτελούν τον πιο αναγνωρίσιμο Εμπειρίκο, όπως τον έχουμε τις πιο πολλές φορές συναντήσει. Κι όμως, μόνο οικειότητα δεν μας εμπνέει η ποίησή του -αντίθετα, μάς κατακλύζει μ’ ένα σφοδρό ανοίκειο.

Κάστρα του ανέμου υψώνει με τους στίχους του ο Εμπειρίκος, κάστρα φτιαγμένα από υλικά που λιγότερο ή περισσότερο αυθόρμητα, “αυτόματα” ξεπηδούν απ’ το ασυνείδητο. Κάθε σύμβαση που τα κρύβει επιμελώς ή που προσπαθεί να τα υποτάξει, υποχωρεί: η λογική, η στίξη, η ρίμα. Το σώμα της πρωίας δεν έχει ανάγκη για να εκφραστεί παρά μόνο τη καθαρή ποίηση, όπως μόνο η θολή επικράτεια του ονείρου και η σκοτεινή του ενστίκτου μπορούν να θρέψουν. Στις έξι ενότητες της συλλογής -ενότητες κατ’ όνομα, γιατί τα ποιήματα δεν ενώνονται με φανερό τρόπο-, ο Εμπειρίκος χαρίζει για δεύτερη φορά στην ελληνική ποίηση κάτι (πέραν κρίσεων) όλως διαφορετικό και αξιοπρόσεκτο. Στο τέλος, η πλόκαμος της Αλταμίρας μάς υποβάλει, σαν κατακλείδα, σε μια πραγματικά υψηλή στιγμή του ποιητή της. Κι αυτός μας χαιρετίζει -και πράγματι χαιρόμαστε- που “αφεθήκαμε να γοητευτούμε απ’ τις σειρήνες”. Γι’ αυτό “παίρνουμε τη λέξη του και του δίνουμε το χέρι μας”.

Για μια Αντιγόνη Υψικάμινο, η Ενδοχώρα είναι μια Ισμήνη. Η υποταγμένη κόρη του Οιδίποδα επιβίωσε της αντάρτισσας, αν κι η τελευταία είναι που γράφτηκε στην Ιστορία. Πιο εύπεπτη ίσως -αλλά χωρίς εκπτώσεις- από την πρώτη, η δεύτερη χρονολογικά συλλογή του Εμπειρίκου είναι μια ακόμη όμορφη πύλη απ’ τις αρκετές -πλην στενές- της τέχνης του που αξίζει να γνωρίσουμε. Σαν ένα πουλί του Προύθου κι ο ποιητής -το αλλόκοτο κι αλλόκοτα γοητευτικό τραγούδι του ακόμα εισβάλλει με ορμή στην ενδοχώρα της φαντασίας μας και την ταράζει.

Advertisements

*Η Ενδοχώρα τού Ανδρέα Εμπειρίκου κυκλοφορείται από τις εκδόσεις Άγρα.