Μια ενοχική απόλαυση
Σκοτεινή ατμόσφαιρα, μοιραίες γυναίκες, κυνικοί ήρωες, κοινωνική διαφθορά, ηθική ασάφεια, είναι λίγα μόνο από τα στοιχεία μιας noir ιστορίας. Είτε πρόκειται για κάποια κινηματογραφική ταινία, ή ένα αστυνομικό μυθιστόρημα, το σίγουρο είναι πως η ζοφερή του ατμόσφαιρα θα σε αρπάξει από τη πρώτη σελίδα και δεν θα σε αφήσει εάν δεν φτάσεις ως το τέλος της υπόθεσης. Τί είναι όμως αυτό το στοιχείο που κάνει το συγκεκριμένο είδος τόσο φοβερά ελκυστικό και σαγηνευτικό προς τον αναγνώστη;
Ας πάμε, λοιπόν, να δούμε μαζί μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά του, να μάθουμε λίγο από την ιστορία του και στο τέλος να πάρουμε μια μικρή γεύση από την μοιραία του γοητεία.
Γέννηση του Film Noir
Θα το συναντήσουμε για πρώτη φορά ως όρο film noir από τον Γάλλο κριτικό Νίνο Φρανκ το 1946, σε μία προσπάθειά του να περιγράψει τα αμερικάνικα σκοτεινά φιλμ της δεκαετίας 1940 και 1950. Οι ιστορίες αυτές δεν θα παρουσιάσουν απλά ένα έγκλημα και τη πορεία του κεντρικού χαρακτήρα στη λύση του. Τουναντίον, θα αποτελέσουν μια αντανάκλαση της κοινωνικής απογοήτευσης και παρακμής. Θα φροντίσει να καταπιεί τον αναγνώστη μέσω της ατμοσφαιρικής του περιγραφής και της παρουσίασης μιας πολιτείας ξεπεσμένης, όπου ο άνθρωπος πασχίζει να επιβιώσει και να βγει νικητής. Ήρωας δεν είναι ο κλασσικός αστυνομικός με βαθιά ριζωμένο το ένστικτο της δικαιοσύνης, αλλά ένας έκπτωτος άγγελος. Ένας άνδρας που έχει γευτεί τη απώλεια, τη ψυχική εξάντληση και πορεύεται κουβαλώντας το σκοτάδι πάνω του. Δεν αποζητά την λύτρωση αλλά την επιβίωση, με μόνο σύντροφο το τσιγάρο στη ταμπακιέρα του.
Το Film Noir ως λογοτεχνικό είδος
Το noir, κυρίως μέσα από συγγραφείς όπως ο Dashiell Hammett και ο Raymond Chandler, έβαλε τα θεμέλια για το λεγόμενο hardboiled fiction: σκληροτράχηλους ιδιωτικούς ντετέκτιβ, ιστορίες με διαφθορά, έγκλημα και αμείλικτη μοίρα. Η μετάβαση από το “παραδοσιακό” whodunit (τύπου Άγκαθα Κρίστι, στο οποίο πάντα φτάνουμε στη λύση του μυστηρίου και στην εξιλέωση των θυμάτων) στο πιο ωμό, βρώμικο και ρεαλιστικό έγκλημα, οφείλεται στο noir. Εκεί πρωτοείδαμε τον ήρωα που δεν είναι αλάνθαστος, αλλά άνθρωπος με πάθη και αδυναμίες. Και εκεί είναι που θα αφήσουμε στην άκρη το happy ending και θα αντιμετωπίσουμε μια πιο ρεαλιστική κι συνάμα ζοφερή κατάληξη, με αδιέξοδα που αναδεικνύουν την τραγική ειρωνεία του ανθρώπου που παλεύει με έναν κόσμο πολύ πιο ισχυρό από τον ίδιο.
Η αρχή γίνεται στις αστικές περιοχές της Αμερικής και έπειτα θα μεταφερθούμε σε πιο επαρχιακά σκηνικά, ώσπου θα καταλήξουμε έως και στη Μεσόγειο όπου πλέον ο ήρωας, πιο ανθρώπινος και ευάλωτος από ποτέ δεν αντιμετωπίζει απλά έναν ακόμα κακοποιό αλλά το σύστημα που τυραννά και δολοφονεί τον λαό του.
Όσον αφορά τη τεχνική του είδους, η αφήγηση συχνά έρχεται σε πρωτοπρόσωπη μορφή, σαν να σου ψιθυρίζει ο ίδιος ο (αντί)ήρωας στο αυτί τις πιο σκοτεινές του σκέψεις. Η φωνή είναι ψυχρή, κυνική, πολλές φορές γεμάτη υπόγειο χιούμορ όχι με σκοπό να ελαφρύνει το κλίμα, αλλά για να τονίσει την ειρωνεία της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο αφηγητής σίγουρα δεν αναζητά τη συμπάθειά μας, ούτε παρακαλά να του τη προσφέρουμε· μας προκαλεί να δούμε τον κόσμο μέσα από τα δικά του κουρασμένα μάτια, εκεί που όλα είναι διαβρωμένα από την απληστία, τον πόθο και τη διαφθορά.
Με λίγα λόγια
Πάνω από όλα, το noir εστιάζει στην αδυναμία του ανθρώπου να ξεφύγει από τη μοίρα του. Οι ήρωες δεν είναι ποτέ ολοκληρωτικά αθώοι· είναι κομμάτι ενός συστήματος που τους έχει ήδη καταπιεί και προσπαθούν ανελέητα να ξεφύγουν. Μπορεί να πιστεύουν ότι ελέγχουν το παιχνίδι, μα κάθε τους βήμα τους φέρνει πιο κοντά στην πτώση. Κι ίσως γι’ αυτό αγαπάμε τόσο αυτές τις ιστορίες: γιατί πίσω από το σκοτάδι τους, αναγνωρίζουμε την σταδιακή φθορά της ζωής μας.
