Το άρθρο αυτό δεν είναι πρωτότυπου στοχασμού. Θέλει να ‘ναι μια συνδυαστική βιβλιολίστα. Το δίλημμα σχετικά με τη παράδοση, την αποδοχή/συνέχιση απ’ τη μία και την απόρριψη/ρήξη απ’ την άλλη, αφορά κάθε πλευρά της ανθρώπινης δραστηριότητας που υπόκειται, είτε έτσι είτε αλλιώς, στην Ιστορία. Η λογοτεχνική παράδοση δεν έχει λόγο ν’ αποτελεί εξαίρεση. Δημιουργοί και θεωρητικοί ερίζουν γι’ αυτήν ήδη από την αρχαιότητα. Κατά καιρούς έχουν κυριαρχήσει κι έχουν ηττηθεί κινήματα με σημαία την αποδοχή ή την άρνησή της. Στις μέρες, η αναγκαία συζήτηση (αν και περισσότερο ως διαμάχη) επανέρχεται ολοένα σαν βασικό αίτημα συμπεριληπτικών ή αναθεωρητικών κινημάτων. Στη βάση του, όμως, το πρόβλημα μοιάζει πιο περίπλοκο, κι αν θέλουμε να το κατανοήσουμε, πρέπει να ξεκινήσουμε από μερικές κλασικές θεωρητικές πραγματεύσεις του. Μια απλή ιδέα τους θα δώσουμε εδώ.
Τον περασμένο αιώνα, με τη κλασική ανθρωπιστική προσέγγιση να υποχωρεί και να την αντικαθιστούν κινήματα όπως ο δομισμός και μετα-δομισμός, η αποδόμηση ή η ψυχανάλυση, κλπ., η λογοτεχνική θεωρία βίωνε μία κρίση ταυτότητας. Η σύνδεση του δημιουργικού παρόντος και παρελθόντος έπαψε να ‘ναι δεδομένη. Στη γεφύρωση του χάσματος θέλησε να συμβάλει ο κλασικιστής Gilbert Highet με τη Κλασική παράδοσή του, ένα τεράστιο σ’ έκταση και σημασία έργο αναφοράς. Συγκέντρωσε και ανέλυσε, κι όχι απλώς κατέγραψε, το σύνολο των βασικών ελληνο-ρωμαϊκών επιρροών στη δυτική λογοτεχνία, με τρόπο σύνθετο πλην κατανοητό, απ’ τον μεσαίωνα ως σήμερα. Η προσέγγισή του είναι, όμως, σημαντική κι από μόνη της, πέραν του όγκου και της ποιότητας των πληροφοριών της, αφού μελετά τη διαιώνιση της λογοτεχνικής παράδοσης τόσο με όρους παλίμψηστων πολλών αιώνων, όσο κι υπό το πρίσμα της -δημιουργικής πολλές φορές- σύγκρουσης μαζί της ή της απόπειρας αποδόμησής της.
Παρόλα αυτά, ο Highet παραμένει “ανθρωπιστής”: δίνει έμφαση στη διάσταση της αποδοχής -άμεσης, έμμεσης ή άδηλης. Είναι οπωσδήποτε πολύτιμη , μα εάν κάποιος ενδιαφέρεται και (ή περισσότερο) για την “αρνητική”, δεν μπορεί να μην πατήσει στην ήπειρο του Harold Bloom. Απ’ τους κορυφαίους σύγχρονους κριτικούς, καθιερώθηκε χάρη στην Αγωνία της επίδρασης, με την ομώνυμη έννοια να γίνεται βασική στις λογοτεχνικές σπουδές. Η λογοτεχνική παράδοση είναι για τον δημιουργό πατρίδα και συνάμα βραχνάς. Αγωνιώντας να ξεφύγει από τη σκιά των γιγάντων της και να πάρει τη θέση τους ή και να τους ξεπεράσει, διατηρεί μαζί της μια ανάμεικτη σχέση αποδοχής και ρήξης -όμοια μ’ εκείνη των καθημερινών (κατά Freud) Οιδιπόδων. Κάθε νέο ποίημα φέρει μέσα του το πατρικό ανάλογό του. Στη δύση της ζωής του, ο Bloom προσέφερε με την Ανατομία της επίδρασης μια αναλυτικότερη και βαθύτερη, μέσω “εφαρμογών” μάλιστα, πραγμάτευση αυτής της ιδέας, πραγματικού κλειδιού κατανόησης και ερμηνείας στη δυτική λογοτεχνία.
Η προσέγγιση του Bloom δεν είναι, λοιπόν, απόλυτη, όπως κι εκείνη του Highet, συν ότι μας θέτει κι αυτή μπροστά στο πρόβλημα του παλίμψηστου. Η δυτική λογοτεχνία, ακριβώς όπως κι η φιλοσοφία, δεν αποτελείται από διάσπαρτα άστρα ή -έστω- ηλιακά συστήματα. Είναι ένας γαλαξίας στον οποίο κάθε τι -από τους ήλιους και τους πλανήτες ως τους αστεροειδείς- συνδέονται με τρόπους πολυποίκιλους. Η σχέσεις έργων και δημιουργών εντός της λογοτεχνίας είναι τόσο καταγωγικές όσο και παραπεμπτικές, πράγμα που μπορεί να εντοπιστεί σε κάθε πλευρά τους -από τον βασικό μύθο και τις ιδέες ως τη πολυεπίπεδη φύση του ίδιου του κειμένου. Σημαντική αυτόνομη πραγμάτευση αυτού του ζητήματος αποτελούν τα Παλίμψηστα του Gerard Genette, όπου ο μεγάλος αφηγηματολόγος περιγράφει και αναλύει ακριβώς τις ως άνω σχέσεις και τους τρόπους τους, χρησιμοποιώντας -συνδυαστικά- παραδείγματα από ολόκληρη τη δυτική λογοτεχνία.
Η λογική του παλίμψηστου, ωστόσο, δεν επιβεβαιώνει μόνο τη θετική προς τη λογοτεχνική παράδοση στάση, όπως εύκολα συμπεραίνεται. Όπως αναφέραμε, στη θεωρία του της επίδρασης, ο Bloom περιγράφει πώς ακόμα και η ρήξη με τη παράδοση δημιουργεί καταγωγικές σχέσεις με το λογοτεχνικό παρελθόν, απλώς κυρίως ανομολόγητες. Στη φιλοσοφία, ο Heidegger, ο μεγαλύτερος ίσως κριτικός της ιστορικής της παράδοσης, παραδέχεται πως ακόμη και μια αρνητική ή απορριπτική στάση παραμένει μέσα στο πεδίο της: ακόμη κι ένας ανεστραμμένος πλατωνισμός παραμένει πλατωνισμός. Ο Highet θα πρέπει να συμφωνούσε. Στο ίδιο πνεύμα μοιάζει να ανήκει ο περίφημος Δυτικός κανόνας. Παρά κάποιες συζητήσιμες επιλογές του ή την “εμμονή” του με τον Σαίξπηρ, ο Bloom μάς παρέδωσε μ’ αυτόν τον ογκώδη τόμο μια πλατιά ολική, καθόλου απλά αθροιστική, θεώρηση της δυτικής λογοτεχνίας που, είτε ως συνέχιση είτε ως ρήξη της παράδοσής της, συνθέτει έναν ενιαίο και συμπαγή κανόνα.
