Οι μεγάλες στιγμές των θρησκειών, όπως και κάθε ιδεολογίας με την πιο πλατιά σημασία του όρου, γεννούν μεγάλες αμφιβολίες, ακόμα και αποκλίσεις των σκέψεων των πιστών τους, ακόμα και σε πράγματα μικρά. Για παράδειγμα, το να ξεφυλλίζεις, πόσο μάλλον να μελετάς, ένα απόκρυφο ευαγγέλιο μέσα στη Μεγάλη Βδομάδα είναι ίσως πράξη προκλητική στα μάτια ενός πιστού, αν δεν είναι βέβαια αυτός που το κάνει. Οπωσδήποτε ο αντίστοιχος “πειρασμός”, το ενδιαφέρον ή η γοητεία -αναλόγως το πρίσμα- έχουν πάντα κάτι να προσφέρουν και να προσθέσουν στον αναγνώστη, ιδίως όταν μέσα από τέτοια κείμενα αναφύεται ο αιρετικότερος Ιησούς όλων των αποκλεισμένων από τον βιβλικό κανόνα βιβλίων: ένας Ιησούς γνωστικός.
Αμέσως μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, σχεδόν ταυτόχρονα με την ανακάλυψη των χειρογράφων της Νεκράς Θάλασσας, στο Nag Hammadi της Αιγύπτου ήρθε στο φως μια ολόκληρη βιβλιοθήκη κοπτικών θρησκευτικών κειμένων, εξίσου μυστηριωδών και απόκρυφων. Η αποκατάσταση απ’ τη φθορά και έκδοση των κειμένων τα επόμενα χρόνια*, επιβεβαίωσε τις αρχικές εικασίες ότι έχουν έναν χαρακτήρα ιδιότυπο, ξέχωρο από άλλα απόκρυφα χριστιανικά κείμενα, ότι αποτελούν πρωτογενείς πηγές του γνωστικισμού. Οι πηγές αυτές υπήρξαν άγνωστες πλην ποθητές επί αιώνες σε εμβριθείς μελετητές και γενικά ανήσυχα πνεύματα, μιας και οι μόνες πληροφορίες περί “γνωστικών” προέρχονταν από τις -αναγκαστικά παραμορφωτικές- ανασκευές και αποδομήσεις των ιδεών τους απ’ τους εκκλησιαστικούς πατέρες κατά τους πρώτους μ.Χ. αιώνες. Μοιραία, τόσο η έρευνα (θρησκειολογική, ιστορική, φιλολογική, φιλοσοφική, κλπ.) όσο και το ενδιαφέρον ζωογονήθηκαν έκτοτε με τρόπο μοναδικό, ώστε να γίνεται σήμερα λόγος ακόμα και για “αναβίωση” του γνωστικισμού. Αλλά είχε ποτέ πράγματι “πεθάνει”;
Οι αιρέσεις δεν περιορίζονται ποτέ σε μια μόνο περίοδο της ιστορίας μιας θρησκείας, αλλά την διατρέχουν ολόκληρη και, κάποιες φορές, την υπερβαίνουν. Ο γνωστικισμός υπήρξε ένα θρησκευτικό κίνημα που προϋπήρχε και του ίδιου του Ιησού, τουλάχιστον εν σπέρματι, και που απλώς ήρθε σε επαφή με την θρησκεία που διαμορφώθηκε εν ονόματί του. Γέννημα του συγκρητισμού της ελληνιστικής εποχής, εκφυόμενος εξίσου από την ελληνική φιλοσοφία και την ανατολική σοφία και πνευματικότητα, με στοιχεία κι από τις αντίστοιχες θρησκευτικές παραδόσεις, μπορεί να νοηθεί είτε ως ενιαία θρησκεία είτε ως ένα λίγο πιο χαλαρό δίκτυο θρησκειών και λατρειών, και πάλι όμως με κοινή τη βασική τους διδασκαλία. Πρόκειται η τελευταία για έναν δυισμό που χρωματίζει οντολογικές, κοσμολογικές, ηθικές, κλπ. ιδέες: η ύλη και ο κόσμος είναι δημιουργήματα ενός κακού, κατώτερου θεού, του Δημιουργού (ο Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης), αντιτιθέμενου στον αληθινό, πλήρως υπερ-κοσμικό κι υπερβατικό Θεό, στον οποίο το εντός μας θείο στοιχείο ποθεί να επιστρέψει. Την αληθινή λύτρωση -συνεχίζουν τα γνωστικά κείμενα-, την υπέρβαση της εξορίας και αιχμαλωσίας μας στον κόσμο και την ύλη (το Κακό) προς ένωση με την αρχέγονη θεϊκή ενότητα, είναι το βασικό μήνυμα ακόμα και της διδασκαλία του Ιησού. Μόνο που, από την πλευρά των γνωστικών, δεν πρέπει να μιλάμε για έναν γνωστικιστικό Ιησού, απλά οικειοποιημένο, αλλά να εκλαμβάνεται ο ίδιος ο Ιησούς ως γνωστικός, ως κάτοχος και κοινωνός της ως άνω μυστικής Γνώσης.
Ο Ιησούς ως γνωστικός, λοιπόν, αποτελεί συνήθως το επίκεντρο των παραπάνω κοπτικών κειμένων που, αφομοιώνοντας πρώιμες χριστιανικές αντιλήψεις, διαμορφώνουν έναν “χριστιανικό γνωστικισμό” κι όχι έναν “γνωστικό χριστιανισμό”. Ο πρώτος διατηρούσε τη θρησκευτική του αυτονομία απ’ τη στιγμή που οι βασικές ιδέες των γραπτών του παραμένουν σε μεγάλο βαθμό προ-χριστιανικές. Πλάι σε ψευδεπίγραφα κείμενα όπως τα ευαγγέλια του Φιλίππου, του Θωμά ή της Μαγδαληνής, αποκαλύψεις όπως του Πέτρου, του Ιακώβου ή του Παύλου, “πράξεις αποστόλων” και προσευχές, στέκουν -σε μια ιδιότυπη ενότητα μαζί τους- έργα μετά βίας χριστιανικά όπως η Μαρτυρία της αλήθειας ή η Εξήγηση της ψυχής, κλπ., που εντάσσουν στην διδασκαλία των χριστιανών γνωστικών ιδέες βασικές και σε μη χριστιανικές εκδοχές του κινήματος, όπως ο μανιχαϊσμός. Αποδιδόμενα κάποια από αυτά σε μεγάλους γνωστικούς δασκάλους, για τον καθιερωμένο χριστιανισμό αιρεσιάρχες, όπως ο Βαλεντίνος, ο Βασιλείδης ή ο Μαρκίων, κα., τα χειρόγραφα του Nag Hammadi προσφέρουν μία σημαντική ολική εικόνα όχι μόνο της μεγαλύτερης ίσως απειλής του σήμερα επίσημου χριστιανισμού, αλλά κι ενός πολύ σημαντικού τμήματός του. Γιατί, όπως θα δούμε σε επόμενη πρόταση άλλου βιβλίου, ο γνωστικισμός (όπως και ο παγανισμός) μάλλον χρησιμοποιήθηκε και σ’ ένα βαθμό αφομοιώθηκε ασυνείδητα παρά εξοντώθηκε από την χριστιανική θρησκεία (παρά την άρνηση της Εκκλησίας), επιβιώνοντας πλήρως με πολλούς τρόπους και σε πολλούς “τόπους” του πνεύματος ως σήμερα.
Η “ανίερη” (ή ίσως μ’ άλλον τρόπο ιερή) γοητεία του μεγάλου αντιπάλου, άλλοτε εχθρού κι άλλοτε συνοδοιπόρου, ακόμα και προπάτορα, του χριστιανισμού γίνεται προσβάσιμη στον Έλληνα αναγνώστη μέσα από μια πολύτιμη έκδοση που συνδυάζει μια επιτυχή από αρκετές απόψεις μετάφραση και ένα σύνολο ευσύνοπτων και στοχευμένων εισαγωγών και σχολίων. Αξίζει κάθε φιλύποπτος αναγνώστης να γνωρίσει τη χαμένη (;) θρησκεία που κυριάρχησε στην ύστερη αρχαιότητα, που διαμόρφωσε μεγάλο μέρος της δυτικής -κι όχι μόνο- πνευματικότητας και που καθόρισε βαθιά την ιστορία των δυτικών ιδεών και, συνεπώς, ακόμα και την κουλτούρα της εποχής της τεχνητής νοημοσύνης.
*Το βιβλίο Χριστιανικός Γνωστικισμός. Τα κοπτικά κείμενα του Nag Hammadi στην Αίγυπτο κυκλοφορείται στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άρτος Ζωής.
