Στις διαταραχές προσωπικότητας διακρίνεται ένα διαρκές μοτίβο εσωτερικής εμπειρίας και συμπεριφοράς που αποκλίνει έντονα από τους κανόνες και τις προσδοκίες της κουλτούρας του ατόμου, είναι διάχυτο και άκαμπτο, ξεκινά στην εφηβεία ή την πρώιμη ενήλικη ζωή, είναι σταθερό με την πάροδο του χρόνου και οδηγεί σε δυσφορία ή λειτουργική έκπτωση.
Οι διαταραχές προσωπικότητας ομαδοποιούνται σε τρεις ομάδες (clusters) με βάση τις περιγραφικές ομοιότητες:
- Ομάδα A: περιλαμβάνει την παρανοειδή, τη σχιζοειδή και τη σχιζότυπη διαταραχή προσωπικότητας. Τα άτομα με αυτές τις διαταραχές συχνά φαίνονται παράξενα ή/και εκκεντρικά.
- Ομάδα B: περιλαμβάνει την αντικοινωνική, την οριακή, την ιστριονική και τη ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας. Τα άτομα με αυτές τις διαταραχές συχνά φαίνονται δραματικά, συναισθηματικά ή/και απρόβλεπτα.
- Ομάδα C: περιλαμβάνει την αποφευκτική, την εξαρτητική και την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή προσωπικότητας. Τα άτομα με αυτές τις διαταραχές συχνά φαίνονται αγχώδη ή/και φοβισμένα.
Δύο ή/και περισσότερες διαταραχές προσωπικότητας από διαφορετικές ομάδες, ή χαρακτηριστικά από διάφορες ομάδες, μπορούν συχνά να συνυπάρχουν και να διαφέρουν σε ένταση και διάχυση.
Διαγνωστικά Κριτήρια
Τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας είναι διαρκή μοτίβα αντίληψης, σχέσης και σκέψης για το περιβάλλον και τον εαυτό, τα οποία εκδηλώνονται σε ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών και προσωπικών πλαισίων. Μόνο όταν αυτά τα χαρακτηριστικά είναι άκαμπτα και δυσπροσαρμοστικά και προκαλούν σημαντική λειτουργική έκπτωση ή υποκειμενική δυσφορία, αποτελούν διαταραχές προσωπικότητας.
A. Το ουσιαστικό γνώρισμα μιας διαταραχής προσωπικότητας είναι ένα διαρκές μοτίβο εσωτερικής εμπειρίας και συμπεριφοράς που αποκλίνει έντονα από τους κανόνες και τις προσδοκίες της κουλτούρας του ατόμου και εκδηλώνεται τουλάχιστον σε δύο από τους εξής τομείς:
- Νόηση: τρόποι αντίληψης και ερμηνείας του εαυτού, των άλλων και των γεγονότων.
- Συναισθηματικότητα: εύρος, ένταση, αστάθεια και καταλληλότητα της συναισθηματικής αντίδρασης.
- Διαπροσωπική λειτουργία
- Έλεγχος παρορμήσεων
B. Το διαρκές μοτίβο είναι άκαμπτο και διάχυτο σε ένα ευρύ φάσμα προσωπικών και κοινωνικών καταστάσεων.
C. Το διαρκές μοτίβο οδηγεί σε κλινικά σημαντική δυσφορία ή λειτουργική έκπτωση σε κοινωνικούς, επαγγελματικούς ή άλλους σημαντικούς τομείς λειτουργίας.
D. Το μοτίβο είναι σταθερό και μακροχρόνιο και η έναρξή του μπορεί να ανιχνευθεί τουλάχιστον από την εφηβεία ή την πρώιμη ενήλικη ζωή.
E. Το διαρκές μοτίβο δεν εξηγείται καλύτερα ως εκδήλωση ή συνέπεια άλλης ψυχικής διαταραχής.
F. Το διαρκές μοτίβο δεν αποδίδεται στις φυσιολογικές επιδράσεις μιας ουσίας (π.χ. κατάχρηση ουσιών, φάρμακα) ή άλλης ιατρικής κατάστασης (π.χ. κρανιοεγκεφαλική κάκωση).
Για κάθε μια από τις διαταραχές προσωπικότητας παρέχονται επίσης ειδικά διαγνωστικά κριτήρια.
Η διάγνωση απαιτεί αξιολόγηση των μακροχρόνιων προτύπων λειτουργίας του ατόμου και τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας πρέπει να είναι εμφανή ήδη από την πρώιμη ενήλικη ζωή. Πρέπει να γίνεται διάκριση μεταξύ των διαρκών χαρακτηριστικών προσωπικότητας και των γνωρισμάτων που προκύπτουν ως απάντηση σε συγκεκριμένα στρεσογόνα γεγονότα ή σε πιο παροδικές ψυχικές καταστάσεις (π.χ. διπολική διαταραχή, καταθλιπτική ή αγχώδης διαταραχή, μέθη από ουσίες). Πρέπει να αξιολογηθεί η σταθερότητα των χαρακτηριστικών προσωπικότητας με την πάροδο του χρόνου και σε διαφορετικά πλαίσια. Αν και μερικές φορές μια μόνο συνέντευξη αρκεί για τη διάγνωση, συχνά είναι απαραίτητο να γίνουν περισσότερες από μία συναντήσεις, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Η αξιολόγηση μπορεί να δυσκολεύεται από το γεγονός ότι τα χαρακτηριστικά της διαταραχής προσωπικότητας μπορεί να μην θεωρούνται προβληματικά από το ίδιο το άτομο (δηλ. τα χαρακτηριστικά είναι συχνά εγω-συντονικά). Για να ξεπεραστεί αυτή η δυσκολία, μπορεί να είναι χρήσιμη η συμπληρωματική πληροφόρηση από άλλα άτομα του περιβάλλοντος.
Ανάπτυξη και Πορεία
Τα χαρακτηριστικά από τις διαταραχές προσωπικότητας συνήθως γίνονται αναγνωρίσιμα κατά την εφηβεία ή την πρώιμη ενήλικη ζωή. Από τον ορισμό της, μια διαταραχή προσωπικότητας αποτελεί ένα διαρκές μοτίβο σκέψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς που παραμένει σχετικά σταθερό με την πάροδο του χρόνου. Ορισμένοι τύποι διαταραχής προσωπικότητας (ιδιαίτερα η αντικοινωνική και η οριακή διαταραχή προσωπικότητας) τείνουν να γίνονται λιγότερο εμφανείς ή να υποχωρούν με την ηλικία, ενώ αυτό φαίνεται να ισχύει σε μικρότερο βαθμό για άλλους τύπους (π.χ. ιδεοψυχαναγκαστική και σχιζότυπη διαταραχή προσωπικότητας).
Οι διαταραχές προσωπικότητας μπορούν να διαγνωστούν και σε παιδιά ή εφήβους σε σχετικά σπάνιες περιπτώσεις όπου τα ιδιαίτερα δυσπροσαρμοστικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας του ατόμου φαίνεται να είναι διάχυτα, επίμονα και απίθανο να περιορίζονται σε ένα συγκεκριμένο αναπτυξιακό στάδιο ή να αποδίδονται σε άλλη ψυχική διαταραχή. Ωστόσο, πρέπει να διευκρινιστεί ότι τα χαρακτηριστικά μιας διαταραχής προσωπικότητας που εμφανίζονται στην παιδική ηλικία συχνά δεν παραμένουν αμετάβλητα στην ενήλικη ζωή. Για να διαγνωστεί άτομο κάτω των 18 ετών, με διαταραχή προσωπικότητας, τα χαρακτηριστικά πρέπει να είναι παρόντα για τουλάχιστον 1 χρόνο. Η μοναδική εξαίρεση είναι η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, η οποία δεν μπορεί να διαγνωστεί σε άτομα κάτω των 18 ετών. Αν και, εξ ορισμού, μια διαταραχή προσωπικότητας απαιτεί έναρξη όχι αργότερα από την πρώιμη ενήλικη ζωή, τα άτομα μπορεί να αναζητήσουν βοήθεια σχετικά αργά στη ζωή τους. Οι διαταραχές προσωπικότητας μπορεί να επιδεινωθούν μετά από την απώλεια σημαντικών υποστηρικτικών προσώπων (π.χ. συζύγου) ή κοινωνικών καταστάσεων που παρείχαν σταθερότητα (π.χ. εργασία). Ωστόσο, η εμφάνιση αλλαγής στην προσωπικότητα στη μέση ενήλικη ζωή ή αργότερα απαιτεί λεπτομερή αξιολόγηση, ώστε να διερευνηθεί το ενδεχόμενο παρουσίας αλλαγής προσωπικότητας λόγω άλλης ιατρικής κατάστασης ή αδιάγνωστης διαταραχής χρήσης ουσιών.
Πολιτισμικά Διαγνωστικά Ζητήματα
Πυρηνικές πτυχές της προσωπικότητας, όπως η ρύθμιση του συναισθήματος και η διαπροσωπική λειτουργία, επηρεάζονται από την κουλτούρα, η οποία παρέχει επίσης μέσα προστασίας, αφομοίωσης και πρότυπα αποδοχής ή απόρριψης συγκεκριμένων συμπεριφορών και χαρακτηριστικών προσωπικότητας. Οι εκτιμήσεις σχετικά με τη λειτουργία της προσωπικότητας πρέπει να λαμβάνουν υπόψη το εθνικό, πολιτισμικό και κοινωνικό υπόβαθρο του ατόμου. Οι διαταραχές προσωπικότητας δεν πρέπει να συγχέονται με προβλήματα που σχετίζονται με την πολιτισμική προσαρμογή μετά από μετανάστευση ή με την έκφραση συνηθειών, εθίμων ή θρησκευτικών και πολιτικών αξιών που βασίζονται στο πολιτισμικό πλαίσιο του ατόμου. Συμπεριφορικά μοτίβα που φαίνονται άκαμπτα και δυσλειτουργικά μπορεί, στην πραγματικότητα, να αντικατοπτρίζουν προσαρμοστικές αντιδράσεις σε πολιτισμικούς περιορισμούς.
Για παράδειγμα:
- Η εξάρτηση από μια κακοποιητική σχέση σε μια μικρή κοινότητα όπου το διαζύγιο απαγορεύεται μπορεί να μην αντανακλά παθολογική εξάρτηση
- Μια συνειδητή πολιτική διαμαρτυρία που εκθέτει φίλους και μέλη της οικογένειας σε κίνδυνο με τις αρχές ή σε σύγκρουση με νομικούς κανόνες δεν αντικατοπτρίζει απαραίτητα παθολογική «αναισθησία».
Υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις στην αναγνώριση και διάγνωση των διαταραχών προσωπικότητας ανάμεσα σε διαφορετικές πολιτισμικές, εθνικές και φυλετικές ομάδες. Η ορθότητα της διάγνωσης μπορεί να βελτιωθεί με προσοχή στις πολιτισμικά καθορισμένες αντιλήψεις του εαυτού και της προσκόλλησης, στην πιθανή μεροληψία που προκύπτει από το πολιτισμικό υπόβαθρο του αξιολογητή ή από τη χρήση διαγνωστικών εργαλείων που δεν είναι προσαρμοσμένα στον πληθυσμό αξιολόγησης, καθώς και στην επίδραση κοινωνικών παραγόντων όπως η φτώχεια, το άγχος πολιτισμικής προσαρμογής, ο ρατσισμός και οι διακρίσεις πάνω στα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις συμπεριφορές.
Ζητήματα Σχετιζόμενα με το Φύλο και το Κοινωνικό Φύλο
Ορισμένες διαταραχές προσωπικότητας (π.χ. αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας) διαγιγνώσκονται συχνότερα σε άνδρες. Άλλες (π.χ. οριακή, ιστριονική και εξαρτητική διαταραχή προσωπικότητας) διαγιγνώσκονται συχνότερα σε γυναίκες. Ωστόσο, στην περίπτωση της οριακής διαταραχής προσωπικότητας, αυτό μπορεί να οφείλεται στην αυξημένη αναζήτηση βοήθειας από γυναίκες. Παρόλα αυτά, οι κλινικοί πρέπει να είναι προσεκτικοί ώστε να μην υπερδιαγιγνώσκουν ή υποδιαγιγνώσκουν ορισμένες διαταραχές προσωπικότητας σε γυναίκες ή άνδρες λόγω κοινωνικών στερεοτύπων για τους τυπικούς ρόλους και συμπεριφορές των φύλων. Επί του παρόντος, δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία σχετικά με διαφορές μεταξύ cis- και transgender ατόμων όσον αφορά την επιδημιολογία ή τις κλινικές εκδηλώσεις των διαταραχών προσωπικότητας ώστε να εξαχθούν ουσιαστικά συμπεράσματα.
Διαφορική Διάγνωση
Άλλες ψυχικές διαταραχές και χαρακτηριστικά προσωπικότητας
Πολλά από τα ειδικά κριτήρια για τις διαταραχές προσωπικότητας περιγράφουν χαρακτηριστικά (π.χ. καχυποψία, εξάρτηση, αναλγησία) τα οποία είναι επίσης χαρακτηριστικά επεισοδίων άλλων ψυχικών διαταραχών. Οι διαταραχές προσωπικότητας πρέπει να διαγιγνώσκονται μόνο όταν τα καθοριστικά χαρακτηριστικά εμφανίστηκαν πριν από την πρώιμη ενήλικη ζωή, είναι τυπικά για τη μακροχρόνια λειτουργία του ατόμου και δεν εκδηλώνονται αποκλειστικά κατά τη διάρκεια ενός επεισοδίου άλλης ψυχικής διαταραχής. Μπορεί να είναι ιδιαίτερα δύσκολο (και όχι ιδιαίτερα χρήσιμο) να γίνει διάκριση ανάμεσα στις διαταραχές προσωπικότητας και σε χρόνιες ψυχικές διαταραχές, όπως η εμμένουσα καταθλιπτική διαταραχή, που έχουν πρώιμη έναρξη και μια διαρκή, σχετικά σταθερή πορεία. Ορισμένες διαταραχές προσωπικότητας μπορεί να έχουν μια «φασματική» σχέση με άλλες ψυχικές διαταραχές (π.χ. η σχιζότυπη διαταραχή προσωπικότητας με τη σχιζοφρένεια· η αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας με την κοινωνική αγχώδη διαταραχή), με βάση φαινομενολογικές ή βιολογικές ομοιότητες ή οικογενειακή συνάθροιση.
Οι διαταραχές προσωπικότητας πρέπει να διαχωρίζονται από τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που δεν φτάνουν το όριο (threshold) για τη διαταραχή προσωπικότητας. Τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας διαγιγνώσκονται ως διαταραχή μόνο όταν είναι άκαμπτα, δυσπροσαρμοστικά, επίμονα και προκαλούν σημαντική λειτουργική έκπτωση ή υποκειμενική δυσφορία.
Ψυχωτικές διαταραχές
Για τις τρεις διαταραχές προσωπικότητας που μπορεί να σχετίζονται με ψυχωτικές διαταραχές (παρανοειδής, σχιζοειδής και σχιζότυπη), υπάρχει ένα κριτήριο αποκλεισμού που δηλώνει ότι το μοτίβο συμπεριφοράς δεν πρέπει να έχει εμφανιστεί αποκλειστικά κατά τη διάρκεια της σχιζοφρένειας, μιας διπολικής ή καταθλιπτικής διαταραχής με ψυχωτικά χαρακτηριστικά ή άλλης ψυχωτικής διαταραχής.
Αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές
Ο αξιολογητής πρέπει να είναι προσεκτικός στη διάγνωση διαταραχών προσωπικότητας κατά τη διάρκεια ενός επεισοδίου αγχώδους ή καταθλιπτικής διαταραχής, επειδή αυτές οι καταστάσεις μπορεί να έχουν διατομεακά συμπτωματικά χαρακτηριστικά που μιμούνται γνωρίσματα προσωπικότητας και να δυσκολεύουν την αναδρομική εκτίμηση των μακροχρόνιων προτύπων λειτουργίας του ατόμου.
Διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD)
Όταν αλλαγές στην προσωπικότητα εμφανίζονται και επιμένουν μετά από έκθεση σε ακραίο στρες, πρέπει να εξετάζεται η διάγνωση για διαταραχή μετατραυματικού στρες.
Διαταραχές χρήσης ουσιών
Όταν ένα άτομο έχει διαταραχή χρήσης ουσιών, είναι σημαντικό να μην τίθεται διάγνωση διαταραχής προσωπικότητας αποκλειστικά με βάση συμπεριφορές που είναι συνέπειες μέθης ή στέρησης ουσιών ή που σχετίζονται με δραστηριότητες για τη διατήρηση της χρήσης (π.χ. αντικοινωνική συμπεριφορά).
Αλλαγή προσωπικότητας λόγω άλλης ιατρικής κατάστασης
Όταν εμφανίζονται διαρκείς αλλαγές στην προσωπικότητα ως αποτέλεσμα των φυσιολογικών επιδράσεων μιας άλλης ιατρικής κατάστασης (π.χ. όγκος στον εγκέφαλο), πρέπει να εξετάζεται η διάγνωση αλλαγής προσωπικότητας λόγω άλλης ιατρικής κατάστασης.
Το άρθρο, με τίτλο «Διαταραχές Προσωπικότητας: Κλινική εικόνα και διαφορική διάγνωση», αποτελεί μετάφραση και προσαρμογή αποσπάσματος του κεφαλαίου “Διαταραχές Προσωπικότητας” του DSM-5-TR, που βρίσκεται διαθέσιμο στο σύνδεσμο εδώ.
Το παρόν άρθρο έχει καθαρά ενημερωτικό χαρακτήρα και δεν προορίζεται για διάγνωση ή θεραπεία των Διαταραχών Προσωπικότητας ή οποιασδήποτε άλλης ψυχικής διαταραχής. Αν εσείς ή κάποιος που γνωρίζετε αντιμετωπίζετε δυσκολίες, είναι πολύ σημαντικό να ζητήσετε άμεσα βοήθεια. Μπορείτε να επικοινωνήσετε με διαθέσιμες γραμμές ψυχολογικής υποστήριξης, όπως η Ευρωπαϊκή Τηλεφωνική Γραμμή Ψυχολογικής Υποστήριξης Ενηλίκων «Γραμμή Ζωής» στο 116 123 ή να απευθυνθείτε σε εξειδικευμένο επαγγελματία ψυχικής υγείας. Δεν είστε μόνοι, υπάρχει βοήθεια και μπορεί να κάνει τη διαφορά.
Βιβλιογραφία
American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed., text rev.). https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425787
