Γκερνίκα
Υπάρχει η πεποίθηση ότι η έμπνευση που αντλεί ο άνθρωπος για την τέχνη λαμβάνεται από τρεις μεγάλες κατηγορίες εννοιών. Τη ζωή, τον έρωτα και τον θάνατο καθώς και τα παράγωγα τους βέβαια όπως ο καθείς τα αντιλαμβάνεται και τα συνθέτει. Σημερινό θέμα; Ο σε όλους γνωστός με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο πίνακας του Πικάσο “Γκερνίκα”. Αναμφίβολα το συγκεκριμένο έργο οφείλει την έμπνευση του στο θάνατο και την οργή ενώ αποτελεί ίσως το χαρακτηριστικότερο εικαστικό αντιπολεμικό έργο του 20ου αιώνα. Ας δούμε όμως το ιστορικό πλαίσιο.
Ο πίνακας γιγαντιαίων διαστάσεων (3,54×7,82 μ) οφείλει τη γένεση του στα γεγονότα της 26ης Απριλίου του 1937, όταν η Ισπανία δοκιμαζόταν από τον εμφύλιο πόλεμο. Ήταν η στιγμή όπου Γερμανοί πιλότοι της αεροπορίας των εθνικιστών βομβάρδισαν την κωμόπολη Γκερνίκα της Χώρα των Βάσκων. Ηγέτης αυτής της οργανωμένης μαζικής δολοφονίας o Wolfram Freiherr von Richtofen, αξιωματικός της Λούφτβάφε. Η επίθεση στο σύνολο της κράτησε τέσσερις ώρες από το απόγευμα μέχρι και λίγο πριν τη νύχτα. Ο απολογισμός κάτι παραπάνω από δραματικός… 1664 νεκροί και 889 τραυματίες!
Μέσα σε ένα μήνα από την 1η του Μαίου έως την 3η Ιουνίου 1937 το έργο είχε ολοκληρωθεί για την Διεθνή Έκθεση του Παρισιού του 1937 όπως είχε παραγγελθεί από την δημοκρατική κυβέρνηση της Ισπανίας στον Πικάσο. Με χρώμα αλλά και με συνεχείς μεταβολές της θέσης των σχεδίων, ο Πικάσο πειραματίστηκε αρκετά πριν καταλήξει στην τελική μορφή της Γκερνίκα. Ωστόσο δεν θεωρούνταν πάντα το εικαστικό θαύμα που θεωρείται σήμερα. Ο Βάσκος τοιχογράφος Χοσέ Μαρία Ουτσενάι δήλωσε για το έργο: «Για έργο τέχνης είναι ένα από τα φτωχότερα της παγκόσμιας παραγωγής. Πρόκειται για πορνογραφία 7×3». Γερμανικό έντυπο έγραψε ότι πρόκειται για «σύμφυρμα από ανθρώπινα μέλη που θα μπορούσε να είχε ζωγραφίσει τετράχρονος». Με το πέρασμα του χρόνου, το γενικό αίσθημα άρχισε να μεταστρέφεται και το έργο περιόδευε και χρησιμοποιούνταν προς ενίσχυση του αγώνα και της προπαγάνδας των Δημοκρατικών. Η περιοδεία σταμάτησε, όταν ο Φράνκο κατέλαβε την εξουσία το 1939. Με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το έργο φυγαδεύτηκε στις ΗΠΑ, για να αποφευχθεί η καταστροφή του όπου και παρέμεινε στο MOMA (Museum of Modern Art) μέχρι και την αποκατάσταση της δημοκρατίας της Ισπανίας όπως είχε ο Πικάσο εξουσιοδοτήσει το μουσείο.
Ένα από τα δύο αρκετά ενδιαφέροντα ιστορικά επεισόδια που αφορούν τον πίνακα “Γκερνίκα” ξεκινάει με την επιστολή του δικτάτορα Φράνκο προς τον καλλιτέχνη ώστε εκείνος να δώσει την άδεια του να επιστραφεί το έργο στην Ισπανία και τελειώνει με την ιδιαίτερη απάντηση του Πικάσο: «Μου ζητάς να επιτρέψω να εκτεθεί στην Ισπανία ο πίνακάς μου. Μου ζητάς να δώσω εντολή στο Μουσείο
Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης να στείλουν την “Γκερνίκα” εκεί. Φυσικά και θα τη δώσω. Φυσικά και ο πίνακας θα επιστρέψει στην Ισπανία όπου ανήκει. Όταν όμως εσύ θα είσαι νεκρός και θα μας έχεις απαλλάξει από την άθλια ύπαρξή σου».
Φυσικά αυτό το επεισόδιο ήταν προγενέστερο αυτού που θα αναφερθεί παρακάτω στο οποίο όπως λέγεται ο Πικάσο δήλωσε με περισσό θάρρος τους “πραγματικούς καλλιτέχνες” αυτής της σφαγής. Όταν οι Γερμανοί εισήλθαν στο Παρίσι κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην προσπάθειά τους να βρουν καλλιτεχνικούς θησαυρούς και να τους κατασχέσουν, ένας Γερμανός αξιωματικός έδειξε σε φωτογραφία τον πίνακα «Γκερνίκα» στον Πικάσο που είχε προσαχθεί ρωτώντας τον: -Αυτόν τον πίνακα εσείς τον κάνατε; Κι εκείνος απάντησε: Όχι, Εσείς!
Ο ίδιος ο πίνακας της Γκερνίκα, πέρα από κάθε πλαίσιο σίγουρα έχει επίσης ενδιαφέρον. Τα γωνιώδη σχήματα στη σύνθεση των μορφών κάνουν τον πίνακα να εμπίπτει στο στυλ του κυβισμού. Το άσπρο, το μαύρο, οι αποχρώσεις του γκρι δίνουν έναν έντονο χαρακτήρα στον πίνακα. Το μαύρο διαβάζεται εύκολα σαν το θάνατο αλλά εκπληρώνει και συνολικότερα πολλές από τις αρχέτυπες σημασίες που το βαραίνουν. Οι αποκομμένες μορφές σε σχέση με το φόντο δηλώνουν την έλλειψη σύνδεσης τους με τη ζωή αλλά και αυτός ο ίδιος διαμελισμός ανθρώπων και ζώων αναπαριστά με τον καλύτερο τρόπο τη πραγματικότητα της Γκερνίκα μετά τον βομβαρδισμό. Η αναζήτηση συμβόλων πίσω από κάθε μορφή συνειδητά ή ασυνείδητα ίσως μας κάνει να χάσουμε τον πραγματικό λόγο της δημιουργίας του έργου. Πιθανόν η μόνη μορφή που θα μπορούσε με ποιητικό λόγο να ερμηνευτεί είναι η μορφή ενός προσώπου, όπου μπροστά του προηγείται ένα χέρι το οποίο κρατάει ένα κερί (βλ. κέντρο,ψηλά και δεξιά), η μοναδική φιγούρα που δεν έχει κάποια παραμόρφωση, ένα πρόσωπο που αγωνιά και προσπαθεί να ξεφύγει για να σωθεί από το χάος και την καταστροφή. Το πρόσωπο αυτό θα μπορούσε να μεταφραστεί κάλλιστα σαν τον πολιτισμό που προσπαθεί να βρει μια διέξοδο ενώ το φως της λάμπας πετρελαίου (βλ. ψηλά ,κέντρο και αριστερά) – σαν προέκταση του κεριού και φυσική εξελικτική του συνέχεια- μας φέρνει στο μυαλό τη διαφωτιστική ιδιότητα της τέχνης ή ακόμη και της επιστήμης οι οποίες σε χαλεπούς καιρούς δείχνουν την αλήθεια και φέρνουν την πρόοδο.
Η συγκεκριμένη εικαστική περιγραφή της κτηνωδίας στην Γκερνίκα μπορεί να μη συμπίπτει χρονικά ακριβώς με τον δεύτερο Π.Π και την διάδοση των τραγικών συμβάντων του αλλά αποτελεί το ύστατο μήνυμα προοικονομίας εκείνου του πολέμου αλλά και κάθε πολέμου. Όσο οι άνθρωποι δεν ακούν τι έχει να τους πει η τέχνη, η λογική και η ιστορία, η Γκερνίκα της όποιας χώρας δυνητικά θα βομβαρδίζεται από τους ίδιους ανθρώπους στην αέναη επανάληψη των επιλογών τους.
