Η αυτοβοήθεια δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Οι παραινέσεις και οι συμβουλές για τον βίο και την ευτυχία είναι συστηματικό είδος γραφής και στοχασμού παλιό όσο και η ίδια η φιλοσοφία (οι σοφιστές κι ο Σωκράτης οι προπάτορές του), μετατρεπόμενο σταδιακά ανά τους αιώνες σε εγκόλπια μιας αισιόδοξης και προοδευτικής αντίληψης της ζωής. Μέσα σε αυτό το πνεύμα (αλλά από την ανάποδη -όπως ο Marx με τον Hegel), ο Emil Cioran (1911-1995) μάς παρέδωσε ένα εγχειρίδιο όχι ζωής ή ευτυχίας, αλλά βασανισμού και θανάτου: ένα εγκόλπιο ανασκολοπισμού, και συνάμα μια επιτομή της παρακμής.
Στο σημείο καμπής της ζωής και του στοχασμού του, αλλά και μεταίχμιο ανάμεσα στη βαλκανική “υπερβολή” και στον γαλλικό αφορισμό, ο Cioran δημοσιεύει το 1949 το πρώτο του γαλλόφωνο βιβλίο, με τίτλο Επιτομή της παρακμής (ή: του μαρασμού), έργο που εν πολλοίς έμελλε ν’ αποτελέσει τον πυρήνα και τη πηγή του συνολικού έργου της ζωής του. Γραμμένο σε μεγάλο μέρος του μέσα στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, διορθωμένο και συμπληρωμένο πολλάκις έκτοτε, το Εγκόλπιο ανασκολοπισμού* (όπως έγινε γνωστό στα ελληνικά, χάρη στην εξαιρετική μετάφραση του Κ. Παπαγιώργη) είναι μια συλλογή σύντομων αλλά πυκνότατων στοχασμών επί ποικίλων θεμάτων, περιστρεφόμενοι γύρω από τη παρακμή που, όμως, εδώ δεν αφορά μεμονωμένες καταστάσεις του ανθρώπινου βίου, αλλά ιδιάζει στην ίδια την ύπαρξη και τη καθορίζει.
Ο αρχικός τίτλος του βιβλίου, Αρνητικές ασκήσεις, προδίδει την ουσία του. Ο Cioran ασχολείται εδώ με όλα τα βασικά ζητήματα της φιλοσοφίας, τα προσεγγίζει με απίστευτη διεισδυτικότητα, αλλά μόνο και μόνο για ν’ αναδείξει τη κενότητα και τη ματαιότητά τους. Καταγγέλλει ότι κανένα σύστημα και καμία θεωρία, πολύ περισσότερο κανένα ψευδοπρόβλημα που τίθεται εξαρχής, δεν έχει αγγίξει το μόνο πράγμα που αξίζει κανείς να στοχαστεί (αν δέχεται κανείς ότι υπάρχει οτιδήποτε άξιο λόγου): τη μηδαμινότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και τον πόνο και τη δυστυχία που αυτή συνεπάγεται. Προσφέρει ένα εγκόλπιο, εγχειρίδιο χειμαρρώδους κυνικότητας που γκρεμίζει τον πολύτιμο για τον σύγχρονο άνθρωπο -μα στην ουσία του κούφιο- “διάκοσμο τη γνώσης” του, μαζί με κάθε “όψη της παρακμής” στην καθημερινή ζωή που θρέφουν οι αυταπάτες του. Μέσα από τις θανάσιμα κοφτερές “αποκηρύξεις” όσων αποτελούν τον σύγχρονό του κόσμο, τον αυτοκτονικό μετά από δύο παγκοσμίους πολέμους αλλά ακόμη αθεράπευτα αισιόδοξο, θέλει να γκρεμίσει τα πήλινα πόδια των απατηλά αιώνιων και μεγαλόπρεπων ειδώλων των συγκαιρινών του.
Στη δειλία των ανθρώπων απέναντι στη πραγματικότητα, που γεννά τις περίπλοκες υπεκφυγές τους μέσα από έννοιες, σχήματα, ουσίες, θρησκείες, κλπ., ο Cioran αντιτάσσει μια δική του, απόλυτα αρνητική “μεταφυσική”, που -απαλλαγμένη από κάθε παρηγορητική και αισιόδοξη πλάνη- βλέπει ακόμα και την Ύπαρξη καθαυτή σαν μια τυχαία, “ατυχή” στιγμή του Τίποτα. Ένας “ευκαιριακός στοχαστής” (όπως ο ίδιος βλέπει τον εαυτό του) βρίσκεται στον αντίποδα κάθε προσπάθειας λογικής σύλληψης και συστηματοποίησης του χαόκοσμου (για να θυμηθούμε τον Joyce) που μας περιβάλλει και του οποίου απλά ελάχιστες κι ασήμαντες λεπτομέρειες αποτελούμε -έρμαια των “μορφασμών του απολύτου”. Ένας τέτοιος νους δεν μπορεί παρά να με απέχθεια να “αποχαιρετά τη φιλοσοφία” (αφότου την έχει χτυπήσει θανάσιμα στα πιο καίρια σημεία της), τον πειρασμό της “αγιοσύνης” και κάθε άλλο παραπλανητικό πρίσμα, για να αφοσιωθεί στις αναπόφευκτες, “μηδενιστικές” διαπιστώσεις της γλυκιάς πίκρας της ελευθερίας του.
Σε αντίθεση με άλλα έργα, όπως οι Εξομολογήσεις και αναθεματισμοί, όπου υιοθέτησε σε μείζονα βαθμό τη φόρμα και το ύφος των μεγάλων Γάλλων μοραλιστών, εδώ ο Cioran διατηρεί ακόμα τη διαχυτική λογοτεχνικότητα που ιδιάζει στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Μ’ έναν λόγο άλλοτε γλαφυρό κι άλλοτε βίαιο, άλλοτε παθιασμένο κι άλλοτε απαθή, γεμάτο με τους ίδιους διαρκείς κυματισμούς και τις καθηλωτικές εξάρσεις ενός Nietzsche, ο Ρουμάνος στοχαστής αποδεικνύει για άλλη μια φορά πως υπήρξε κι ένας μεγάλος πλην παραμελημένος ποιητής. Κι αυτό, πέραν των σκέψεων που εκφράζει, είναι ένας λόγος για τον οποίον αξίζει ο αναγνώστης να διαβεί αυτό το μοναδικό μονοπάτι ως το τέλος του.
*Το βιβλίο του Emil Cioran Εγκόλπιο ανασκολοπισμού έχει κυκλοφορηθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Εξάντας, σε μετάφραση Κ. Παπαγιώργη.
