Πηγή: https://unsplash.com/
Covid-19: Όταν ο κόσμος πάτησε “Pause”
Η άνοιξη του 2020 θα μείνει στην ιστορία ως η στιγμή που η ανθρωπότητα βρέθηκε αντιμέτωπη με μια πρωτοφανή παγκόσμια απειλή. Και ξαφνικά ο κόσμος που μέχρι τότε γνωρίζαμε αλλάζει ριζικά και με ραγδαίους ρυθμούς. Παγκοσμίως, επίσημες καταγραφές από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας δείχνουν πως ο κορονοϊός προκάλεσε πάνω από 6.000.000 θανάτους και πάνω από 570.000.000 μολύνσεις. Οι αριθμοί αυτοί δεν αποτυπώνουν μόνο την υγειονομική κρίση, αλλά και μία πρωτοφανή ψυχολογική δοκιμασία. Η πανδημία ανέτρεψε την καθημερινότητα, τις σχέσεις και την ψυχική ισορροπία δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Οι απαγορεύσεις κυκλοφορίας, η κοινωνική αποστασιοποίηση και η απομόνωση ενεργοποίησαν συναισθήματα φόβου, αβεβαιότητας, μοναξιάς, υπαρξιακής ανασφάλειας και έλλειψης ελέγχου.
Το ημερολόγιο γράφει 2025 και η συζήτηση γύρω από την πανδημία του κορονοϊού (COVID-19) παραμένει «ζωντανή» και επίκαιρη. Πέντε χρόνια μετά την αρχική παγκόσμια αναστάτωση, οι κοινωνίες έχουν επιστρέψει σε μία σχετική κανονικότητα. Κι όμως, ο κορονοϊός εξακολουθεί να μας απασχολεί, όχι πλέον τόσο με τη μορφή του επείγοντος, αλλά μέσα από τις μακροχρόνιες επιπτώσεις που παρατηρούνται ακόμη σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.
Η πανδημία λειτούργησε σαν μεγεθυντικός φακός που ανέδειξε και σε ορισμένες περιπτώσεις διεύρυνε τις προϋπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες. Η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, η οικονομική σταθερότητα, η εργασία, η εκπαίδευση και η ψυχική υγεία δεν επηρεάστηκαν το ίδιο για όλους. Ορισμένες κοινωνικές ομάδες βίωσαν δυσανάλογα μεγάλες επιβαρύνσεις, γεγονός που ενίσχυσε την ευαλωτότητά τους και μετά το πέρας της υγειονομικής κρίσης.
Υπό το πρίσμα της ψυχολογικής διάστασης, γίνεται πλέον ξεκάθαρο ότι ο αντίκτυπος της πανδημίας ξεπερνά τα όρια της σωματικής νόσησης. Η έννοια του long-COVID, που αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τις παρατεταμένες σωματικές επιπλοκές σε όσους ανάρρωσαν από τον ιό, διευρύνεται σήμερα για να περιλάβει και τα μακροπρόθεσμα ψυχολογικά και κοινωνικά απόνερα της πανδημίας: άγχος, κατάθλιψη, επαγγελματική εξουθένωση, κοινωνική απόσυρση, καθώς και βαθιές αλλαγές στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την καθημερινότητα, την εργασία, την ασφάλεια και την ανθρώπινη επαφή.
Έτσι, σήμερα, δεν μιλάμε απλώς για έναν ιό που πέρασε, αλλά για μια εποχή που συνεχίζει να αφήνει το αποτύπωμά της στην ψυχική ανθεκτικότητα των κοινωνιών. Ο διάλογος γύρω από το “long-COVID”, τόσο στη σωματική όσο και στην ψυχολογική του εκδοχή είναι απαραίτητος όχι μόνο για την κατανόηση των επιπτώσεων της πανδημίας, αλλά και για την καλύτερη προετοιμασία απέναντι σε μελλοντικές κρίσεις.
Το σύνδρομο “Long-COVID” στην ψυχική υγεία
Ο όρος “Long-COVID” χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να περιγράψει τα μακροχρόνια σωματικά συμπτώματα που παρουσίαζαν ασθενείς μετά τη λοίμωξη, όπως χρόνια κόπωση, δύσπνοια, μυϊκοί πόνοι και νευρολογικές διαταραχές. Ωστόσο, ο όρος αυτός φαίνεται ότι βρίσκει εξίσου εύστοχη εφαρμογή και στην περιγραφή των παρατεταμένων ψυχολογικών επιπτώσεων, τόσο σε άτομα που νόσησαν από τον ιό όσο και γενικότερα σε ολόκληρους πληθυσμούς που βρέθηκαν αντιμέτωποι με πρωτόγνωρες προκλήσεις.
Η απώλεια αγαπημένων προσώπων, ο διαρκής φόβος της μόλυνσης και της μετάδοσης, η κοινωνική απομόνωση, η επιβολή περιοριστικών μέτρων, το lockdown, η τηλεργασία και η τηλεκπαίδευση αποτέλεσαν καθημερινές πραγματικότητες που άλλαξαν τον τρόπο ζωής και επηρέασαν βαθιά την ψυχική υγεία. Άγχος, κατάθλιψη, μετατραυματικό στρες, κοινωνική απόσυρση και αίσθημα μοναξιάς είναι μερικές μόνο από τις καταστάσεις που παρατηρήθηκαν αλλά και εξακολουθούν να παρατηρούνται, σε πολλές κοινωνικές ομάδες, ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου.
Πλέον, η επιστημονική κοινότητα εισάγει τον όρο “long-COVID” στην ψυχολογική του διάσταση και δεν περιορίζεται στα παρατεταμένα σωματικά συμπτώματα όσων νόσησαν, αλλά περιλαμβάνει και επίμονες ψυχολογικές συνέπειες: αυξημένο άγχος, κατάθλιψη, μειωμένη ποιότητα ζωής και δυσκολίες προσαρμογής.
Από την κρίση στην ανθεκτικότητα
Σύμφωνα με πρόσφατη μετα-ανάλυση 42 ερευνών σε 27 χώρες, οι ψυχολογικές συνέπειες υπήρξαν εκτεταμένες. Καταγράφηκε σημαντική αύξηση της συχνότητας άγχους, καταθλιπτικών συμπτωμάτων, μετατραυματικού στρες (PTSD) και συναισθηματικής δυσρύθμισης. Οι συμπεριφορικές αποκρίσεις περιλάμβαναν υπερβολική χρήση μέσων κοινωνικής δικτύωσης και smartphones, εμμονική αναζήτηση ιατρικών διαβεβαιώσεων, αποφυγή έκθεσης σε ενημερωτικό υλικό, καθώς και αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ. Αυτά τα ευρήματα ερμηνεύονται στο πλαίσιο του θεωρητικού μοντέλου “Hostile World Scenario”, σύμφωνα με το οποίο η αντίληψη μιας σοβαρής απειλής για την ύπαρξη ενεργοποιεί γνωστικές και συναισθηματικές διαδικασίες άμυνας που ενδέχεται να επιβαρύνουν την ψυχική υγεία.
Ωστόσο, οι ίδιες συνθήκες που προκάλεσαν αυτή την ψυχολογική επιβάρυνση, φαίνεται ότι κινητοποίησαν και μηχανισμούς ανθεκτικότητας. Ερευνητικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι η ύπαρξη ισχυρών κοινωνικών δικτύων συσχετίστηκε με χαμηλότερα επίπεδα καταθλιπτικών συμπτωμάτων στους φοιτητές, ενώ η υποστηρικτική ηγεσία στα σχολεία συνδέθηκε με αυξημένη επαγγελματική ευεξία στους εκπαιδευτικούς. Η καλή ποιότητα ύπνου, ιδίως στους ηλικιωμένους, προβλέπει υψηλότερη ψυχολογική ανθεκτικότητα, ενώ η σωματική άσκηση λειτούργησε προστατευτικά έναντι του άγχους. Επιπλέον, η ψυχολογική ευελιξία, η ικανότητα προσαρμογής σε μεταβαλλόμενες και αβέβαιες συνθήκες, αναδείχθηκε ως ισχυρός παράγοντας πρόβλεψης καλύτερης ψυχικής υγείας.
Η διεθνής έρευνα των 451 συμμετεχόντων από 48 χώρες προσφέρει μια περαιτέρω κατηγοριοποίηση της σχέσης νοήματος ζωής (Meaning in Life, MiL) και υπαρξιακού άγχους (Existential Anxiety, EA) σε τέσσερις τύπους: «Αντιδραστικοί» (χαμηλό MiL, υψηλό EA), «Επιφανειακοί» (χαμηλό MiL, χαμηλό EA), «Προβληματισμένοι» (υψηλό MiL, υψηλό EA) και «Αφοσιωμένοι» (υψηλό MiL, χαμηλό EA). Τα δεδομένα δείχνουν ότι οι «Αφοσιωμένοι» παρουσίασαν την υψηλότερη ευεξία και δημιουργικότητα, γεγονός που υποστηρίζει την υπόθεση ότι το νόημα ζωής λειτουργεί ως ψυχολογικός προστατευτικός παράγοντας έναντι της ανασφάλειας και της ψυχικής δυσφορίας.
Παράλληλα, παρατηρήθηκε ότι η δημιουργικότητα και η παιγνιώδης(playfulness) διάθεση αποτελούν εσωτερικούς πόρους ανθεκτικότητας. Άτομα με υψηλό νόημα ζωής ανέπτυξαν μεγαλύτερη ικανότητα παραγωγής καινοτόμων λύσεων, αξιοποίησαν το χιούμορ και προσέγγισαν τις δυσκολίες με ευρηματικότητα. Οι δεξιότητες αυτές, σύμφωνα με τις τρέχουσες έρευνες, είναι καλλιεργήσιμες μέσω εκπαιδευτικών, πολιτιστικών και κοινωνικών προγραμμάτων.
Η τεχνολογία, τέλος, καταγράφεται ως παράγοντας με διττό ρόλο. Από τη μία πλευρά, λειτούργησε ως μέσο διατήρησης της κοινωνικής σύνδεσης, πρόσβασης σε ιατρικές πληροφορίες και συμμετοχής σε πολιτιστικές δραστηριότητες· από την άλλη, η υπερβολική χρήση, ιδιαίτερα μεταξύ εφήβων, συνδέθηκε με μείωση της άμεσης κοινωνικής αλληλεπίδρασης.
Συνολικά, οι πρόσφατες έρευνες σκιαγραφούν μια έντονη αντίθεση: η πανδημία ανέδειξε τόσο τις ψυχολογικές μας αδυναμίες όσο και την ικανότητά μας για προσαρμογή και ανάπτυξη. Η υγεία ορίζεται πλέον ως ολιστική έννοια, που περιλαμβάνει τη σωματική, ψυχική και κοινωνική διάσταση. Η καλλιέργεια νοήματος ζωής, η ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών, η ανάπτυξη δημιουργικότητας και η ισορροπημένη χρήση της τεχνολογίας αναδεικνύονται ως στρατηγικές κλειδιά για την ενίσχυση της ψυχολογικής ανθεκτικότητας σε μελλοντικές κρίσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, η πανδημία λειτούργησε ως παγκόσμιο εργαστήριο κατανόησης της ανθρώπινης αντοχής, επιβεβαιώνοντας ότι η αναζήτηση νοήματος και η κοινωνική συνδεσιμότητα παραμένουν οι ισχυρότεροι παράγοντες προστασίας απέναντι στην αβεβαιότητα.
Η Θεωρία Κρίσης (Crisis Theory) «φωτίζει» την πανδημία
Στην ψυχολογία, η έννοια της κρίσης δεν αναφέρεται απλώς σε μία δύσκολη κατάσταση· είναι μια περίοδος έντονης ανισορροπίας, όταν οι συνηθισμένες στρατηγικές αντιμετώπισης αποτυγχάνουν μπροστά σε μια ξαφνική και απειλητική αλλαγή. Συγκεκριμένα, η Θεωρία Κρίσης του Gerald Caplan (Gerald Caplan’s Crisis Theory in Psychology, 1964) περιγράφει τέσσερις φάσεις:
- Αρχική ένταση, καθώς το άτομο προσπαθεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα με στρατηγικές που ήδη γνωρίζει.
- Αποδιοργάνωση, όταν οι γνωστές λύσεις δεν αποδίδουν και η ένταση αυξάνεται.
- Αναζήτηση νέων πόρων και στρατηγικών, που μπορεί να περιλαμβάνει εσωτερική κινητοποίηση ή αναζήτηση υποστήριξης.
- Επίλυση ή κατάρρευση, με την κρίση να οδηγεί είτε σε αποκατάσταση ισορροπίας (και συχνά σε προσωπική ανάπτυξη) είτε σε σοβαρή ψυχολογική φθορά.
Η πανδημία COVID-19 αποτελεί κλασικό παράδειγμα συλλογικής κρίσης. Το αρχικό σοκ του 2020, η αιφνίδια απώλεια της κανονικότητας, ο φόβος για την υγεία, η απομόνωση, αντιστοιχεί στην πρώτη φάση. Καθώς η πανδημία συνεχιζόταν, οι περιορισμοί, η οικονομική ανασφάλεια και η κοινωνική αποστασιοποίηση οδήγησαν σε εκτεταμένη αποδιοργάνωση· ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κατέγραψε 25% αύξηση στις αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές μόνο τον πρώτο χρόνο.
Ωστόσο, η θεωρία του Caplan εξηγεί και το πώς πολλοί προχώρησαν στην τρίτη φάση: αναζήτησαν νέες λύσεις, από διαδικτυακή υποστήριξη και δημιουργικές δραστηριότητες, μέχρι αναθεώρηση προτεραιοτήτων. Για ορισμένους, η κρίση λειτούργησε ως καταλύτης μετατραυματικής ανάπτυξης: καλύτερη διαχείριση άγχους, πιο ουσιαστικές σχέσεις, ανανεωμένο νόημα ζωής.
Σύγχρονες γνωστικές προσεγγίσεις δείχνουν ότι η έκβαση μιας κρίσης εξαρτάται από την υποκειμενική αντίληψη του κινδύνου και τους διαθέσιμους πόρους. Έτσι εξηγείται γιατί μετά την COVID-19 άλλοι αναδείχθηκαν πιο ανθεκτικοί, ενώ κάποιοι βιώνουν ακόμη το “long-COVID” της ψυχικής υγείας: παρατεταμένο άγχος, κατάθλιψη και δυσκολίες προσαρμογής, πολύ μετά την άρση της υγειονομικής απειλής.
Η πανδημία απέδειξε ότι οι κρίσεις είναι διττές: κίνδυνος και ευκαιρία. Η κατανόηση των ψυχολογικών μηχανισμών που τις διέπουν είναι το κλειδί για να θωρακίσουμε άτομα και κοινωνίες απέναντι σε επόμενες μεγάλες προκλήσεις.
Τι κρατάμε λοιπόν;
Η πανδημία του COVID-19 δεν αποτέλεσε μόνο μια υγειονομική κρίση, ήταν κυρίως μια ψυχολογική και κοινωνική δοκιμασία παγκόσμιας εμβέλειας. Μέσα από τον φόβο, την αβεβαιότητα και την αποδιοργάνωση, ήρθαμε αντιμέτωποι με τα όριά μας, αλλά και με την ικανότητά μας να προσαρμοζόμαστε και να αντέχουμε.
Η εμπειρία αυτή ανέδειξε ότι οι κρίσεις είναι διττές: περιέχουν τόσο τον σπόρο της απειλής όσο και εκείνον της ευκαιρίας. Μας έδειξε ότι όταν οι παλιές στρατηγικές καταρρέουν, δημιουργείται χώρος για καινούριες λύσεις, εσωτερική ενδυνάμωση, αναζήτηση νοήματος και ενίσχυση των κοινωνικών μας δεσμών.
Στο επίκεντρο αυτής της εμπειρίας βρέθηκε η ψυχική ανθεκτικότητα. Αναγνωρίσαμε ότι δεν επηρεάζονται όλοι με τον ίδιο τρόπο, αλλά οι ψυχολογικοί μηχανισμοί που ενεργοποιούνται, όπως το άγχος, η κατάθλιψη, η ανάγκη για σύνδεση ή η δημιουργικότητα, είναι κοινά ανθρώπινα αντανακλαστικά μπροστά στην αβεβαιότητα.
Η κατανόηση αυτών των μηχανισμών δεν αποτελεί απλώς ακαδημαϊκή γνώση, αλλά ένα αναγκαίο εργαλείο για να θωρακίσουμε τα άτομα, τις κοινότητες και τους θεσμούς μας απέναντι σε μελλοντικές κρίσεις. Η ενίσχυση της ψυχικής ευελιξίας, η καλλιέργεια νοήματος ζωής, η στήριξη των ευάλωτων ομάδων και η ενσωμάτωση της ψυχικής υγείας σε κάθε πολιτική πρόνοιας, δεν είναι πολυτέλεια, είναι προϋπόθεση βιωσιμότητας.
Η πανδημία λειτούργησε, τελικά, ως ένας μεγεθυντικός φακός: ανέδειξε τις αδυναμίες μας, αλλά φώτισε και τους πιο δυνατούς μας πόρους. Μας υπενθύμισε ότι ακόμα και σε συνθήκες συλλογικής κρίσης, ο άνθρωπος μπορεί να βρει νόημα, να αναπροσαρμόσει τον εαυτό του και να βγει πιο δυνατός.
Βιβλιογραφία
- Caplan, G. (1964). Principles of preventive psychiatry. Basic Books.
- Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. Springer Publishing.
- Tedeschi, R. G., & Calhoun, L. G. (2004). Posttraumatic growth: Conceptual foundations and empirical evidence. Psychological Inquiry, 15(1), 1–18. https://doi.org/10.1207/s15327965pli1501_01
- World Health Organization. (2022, March 2). COVID-19 pandemic triggers 25% increase in prevalence of anxiety and depression worldwide. WHO News Release. https://www.who.int/news/item/02-03-2022-covid-19-pandemic-triggers-25-increase-in-prevalence-of-anxiety-and-depression-worldwide
- Bongelli, R., Fermani, A., Raccanello, D., Hall, R., Riccioni, I., Muzi, M., & Burro, R. (2023). The changed life: How COVID-19 affected people’s psychological well-being, feelings, thoughts, behavior, relations, language and communication. Frontiers in Psychology, 14, 1285573. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1285573
- David, L. T., & Truţa, C. (2023). Well-being and internal resources during the COVID-19 pandemic in relation to meaning in life and existential anxiety. Frontiers in Psychology. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.xxxxxx
