Το δίπολου του καλοκαιριού
Οι καλοκαιρινοί μήνες παραδοσιακά χαρακτηρίζουν μία περίοδο απελευθέρωσης στην ελληνική συνείδηση. Το καλοκαίρι στην Ελλάδα είναι κάτι περισσότερο από μια εποχή. Είναι ένα πολιτισμικό βίωμα, μια βαθιά ριζωμένη συνήθεια που φέρνει μαζί της εικόνες θάλασσας, χαλαρές βόλτες, νησιωτικά σοκάκια, παραθαλάσσιες λεωφόρους, ανοιχτά καφενεία και ζωντανές πλατείες. Είναι η εποχή της παρέας, του φωτός, της ξεκούρασης, της επαφής με τη φύση.
Η ψυχολογία μας φαίνεται να «φωτίζεται» όταν εκτιθέμεθα περισσότερο στο φυσικό φως του ήλιου. Η ηλιακή ακτινοβολία δεν είναι μόνο πηγή ζωής· ενεργοποιεί και πολύπλοκους βιολογικούς μηχανισμούς που βελτιώνουν τη διάθεσή μας. Το ηλιακό φως αυξάνει τα επίπεδα σεροτονίνης στον εγκέφαλο, ενός νευροδιαβιβαστή που σχετίζεται με την ευεξία, την ηρεμία και την εστίαση. Για όσους παλεύουν με την Εποχική Συναισθηματική Διαταραχή (Seasonal Affective Disorder – SAD) που εκδηλώνεται κυρίως τους χειμερινούς μήνες, η καλοκαιρινή περίοδος λειτουργεί συχνά σαν φυσική θεραπεία: τα συμπτώματα της λεγόμενης “χειμερινής κατάθλιψης” – όπως η χαμηλή ενέργεια, η υπνηλία και η έντονη μελαγχολία – υποχωρούν, η διάθεση και η καθημερινότητα τείνουν να σταθεροποιούνται. Παράλληλα, η αφθονία σε φως ενισχύει τη σύνθεση βιταμίνης D, που φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση της διάθεσης και στην προστασία από την κατάθλιψη. Οι πιο ζεστές μέρες, επίσης, ευνοούν τη σωματική δραστηριότητα και τις κοινωνικές επαφές, παράγοντες που σύμφωνα με δεκάδες έρευνες μειώνουν το άγχος, αυξάνουν την αυτοεκτίμηση και ενισχύουν την ψυχική μας υγεία.
Ωστόσο, μέσα σε αυτή την «ειδυλλιακή εικόνα», κρύβεται μια παγίδα που γίνεται κάθε χρόνο πιο έντονη: η υπερβολική ζέστη. Η άνοδος της θερμοκρασίας δεν είναι πλέον ένα τυχαίο φαινόμενο, αλλά μια νέα πραγματικότητα που επηρεάζει όχι μόνο τη σωματική μας υγεία, αλλά και την ψυχική μας ισορροπία. Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία (APA), οι υψηλές θερμοκρασίες συνδέονται με σοβαρές επιπτώσεις στη διάθεση, τη συμπεριφορά και τη γνωστική μας λειτουργία.
Πώς ο καύσωνας αλλάζει τη διάθεση και τη συμπεριφορά μας;
Οι επιστήμονες της ψυχολογίας κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου: η υπερβολική ζέστη, που πλέον καταγράφεται με αυξανόμενη συχνότητα σε όλο τον κόσμο, δεν είναι μόνο ζήτημα σωματικής υγείας αλλά και ψυχικής. Οι φυσικές συνέπειες της ζέστης είναι γνωστές: θερμική εξάντληση με ζάλη, κρύο ιδρώτα και ταχυπαλμία, που μπορεί να εξελιχθεί σε θερμοπληξία, μια κατάσταση κατάρρευσης της θερμορυθμιστικής ικανότητας του οργανισμού. Η θερμοπληξία δεν είναι απλά επικίνδυνη: σύμφωνα με ανασκόπηση, το 10% έως 28% των επιζώντων εμφανίζει μόνιμη εγκεφαλική βλάβη, ενώ περίπου τα δύο τρίτα των περιστατικών μπορεί να καταλήξουν σε θάνατο σε περιόδους καύσωνα. Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο για άτομα που λαμβάνουν ψυχοτρόπα φάρμακα, τα οποία, με εξαίρεση τις βενζοδιαζεπίνες, περιορίζουν την ικανότητα του οργανισμού να αντέχει τη ζέστη, αυξάνοντας τον κίνδυνο εξάντλησης και θερμοπληξίας.
Αλλά η θερμότητα δεν πλήττει μόνο το σώμα. Μελέτες δείχνουν ότι η υπερβολική ζέστη συνδέεται με την ψυχική επιδείνωση σε ποικίλες διαταραχές. Έρευνα σε τμήματα επειγόντων περιστατικών κατέγραψε αύξηση 8% στις επισκέψεις για ψυχικούς λόγους τις πιο καυτές ημέρες του καλοκαιριού, με διαταραχές όπως άγχος, κατάθλιψη, σχιζοφρένεια, χρήση ουσιών, ακόμη και αυτοτραυματισμούς να επιδεινώνονται. Παράλληλα, μια μεγάλη μετα-ανάλυση έδειξε ότι κάθε άνοδος της θερμοκρασίας κατά 1°C συνδέεται με 2,2% αύξηση στη θνησιμότητα που σχετίζεται με ψυχικά νοσήματα και 0,9% αύξηση στη νοσηρότητα. Ιδιαίτερα ευάλωτοι είναι οι ηλικιωμένοι και όσοι πάσχουν από εξαρτήσεις, ενώ οι κοινωνίες σε τροπικά και υποτροπικά κλίματα βιώνουν πιο έντονα τις συνέπειες.
Το φαινόμενο της καλοκαιρινής κατάθλιψης (summer-type SAD), αν και λιγότερο μελετημένη από τη χειμερινή, χαρακτηρίζεται από απώλεια όρεξης, αϋπνία και αυξημένη ανησυχία. Όπως επισημαίνει η ερευνήτρια Kelly Rohan (University of Vermont), το πρόβλημα φαίνεται να σχετίζεται με δυσλειτουργία νευροδιαβιβαστών που εμπλέκονται τόσο στη διάθεση όσο και στη θερμορύθμιση, οδηγώντας σε παράδοξα συμπτώματα κατά τη διάρκεια των καυτών μηνών.
Η υπερβολική ζέστη δεν μένει στο ατομικό επίπεδο· επηρεάζει και την κοινωνία. Έρευνες στον τομέα της εγκληματολογίας έχουν καταγράψει αύξηση των περιστατικών βίας και εγκληματικότητας σε περιόδους υψηλών θερμοκρασιών. Σύμφωνα με τον Craig Anderson (2000), οι άνθρωποι σε συνθήκες ζέστης τείνουν να ερμηνεύουν αμφίσημες κοινωνικές καταστάσεις ως πιο επιθετικές, γεγονός που αυξάνει τις συγκρούσεις. Παράλληλα, πειράματα δείχνουν ότι η ζέστη μπορεί να μειώσει την ικανότητα λήψης αποφάσεων, να εντείνει την παρορμητικότητα και να προκαλέσει δυσκολίες στη συγκέντρωση. Μια μελέτη στην Κίνα έδειξε μείωση έως 10% στη γνωστική απόδοση σε θερμότερα εργασιακά περιβάλλοντα, ενώ έρευνα σε φοιτητές της Βοστώνης αποκάλυψε ότι όσοι ζούσαν χωρίς κλιματισμό σε ημέρες καύσωνα είχαν σημαντικά χειρότερες επιδόσεις σε απλά τεστ προσοχής και αριθμητικών πράξεων.
Έτσι, ενώ ο ήλιος του καλοκαιριού μπορεί να λειτουργεί σαν φυσικό αντικαταθλιπτικό, η υπερβολική του ένταση ενδέχεται να επιβαρύνει το σώμα, να δοκιμάσει το μυαλό και να επηρεάσει τις κοινωνικές μας σχέσεις. Το καλοκαίρι, με άλλα λόγια, δεν είναι μόνο εποχή ξεγνοιασιάς, αλλά ενδέχεται να αποτελέσει και μία πρόκληση για την ψυχική μας ανθεκτικότητα.
Πως μπορούμε να διαχειριστούμε τον καύσωνα;
Η ψυχική ανθεκτικότητα απέναντι στους καύσωνες δεν εξαρτάται μόνο από την κατανόηση των επιστημονικών μηχανισμών, αλλά και από μικρές, στοχευμένες πρακτικές που μπορούν να ενσωματωθούν στην καθημερινότητα. Η έρευνα δείχνει ότι οι παρακάτω στρατηγικές έχουν ιδιαίτερη σημασία για τη διατήρηση της σωματικής και ψυχικής ανθεκτικότητας εν μέσω καύσωνα:
- Γνωστική αναδόμηση και διαχείριση “θερμικής οργής”: Η επίγνωση ότι η ένταση πηγάζει από το περιβάλλον και όχι από το ίδιο το άτομο, βοηθά στη μείωση της παρορμητικότητας και της επιθετικότητας.
- Τεχνικές χαλάρωσης και mindfulness: Ο διαλογισμός, οι βαθιές αναπνοές ή η ήπια γυμναστική σε δροσερό χώρο συμβάλλουν στη ρύθμιση της κορτιζόλης και προλαμβάνουν την ψυχική υπερδιέγερση.
- Κοινωνική υποστήριξη και ρουτίνα: Η επαφή με φίλους ή οικογένεια μειώνει την απομόνωση, ενώ η διατήρηση απλών καθημερινών συνηθειών δημιουργεί αίσθημα σταθερότητας.
- Ενυδάτωση με ηλεκτρολύτες: Η σταθερή πρόσληψη νερού και τροφών πλούσιων σε υγρά (π.χ. καρπούζι, πορτοκάλι, αγγούρι) αποτρέπει την αφυδάτωση· σε έντονη ζέστη τα ισοτονικά ροφήματα βοηθούν στην αναπλήρωση ηλεκτρολυτών.
- Δροσερό περιβάλλον: Η παραμονή σε κλιματιζόμενους χώρους ή σε δημόσιους «χώρους δροσιάς» μειώνει την ψυχοσωματική κόπωση. Ακόμα και απλές πρακτικές, όπως ένα δροσερό ντους ή μια βρεγμένη πετσέτα στον αυχένα, προσφέρουν σημαντική ανακούφιση.
- Προγραμματισμός δραστηριοτήτων: Η μεταφορά των πιο απαιτητικών εργασιών νωρίς το πρωί ή αργά το βράδυ μειώνει την κόπωση και προστατεύει από τη θερμική εξάντληση, ενώ οι μεσημεριανές ώρες μπορούν να αφιερώνονται σε ήπιες δραστηριότητες.
- Σεροτονίνη και κορτιζόλη: Η υπερβολική ζέστη μπορεί να μειώσει τη σεροτονίνη και να αυξήσει την κορτιζόλη, επηρεάζοντας τη διάθεση. Σύντομες περίοδοι χαλάρωσης ή πρακτικές ενσυνειδητότητας βοηθούν στη διατήρηση ισορροπίας.
- Ποιότητα ύπνου: Ένα δροσερό υπνοδωμάτιο, η αποφυγή βαριών γευμάτων και η μείωση της χρήσης οθονών πριν την κατάκλιση ενισχύουν την αναζωογόνηση του ύπνου και κατ’ επέκταση τη συναισθηματική ανθεκτικότητα.
- Αιμάτωση εγκεφάλου και ηλεκτρολύτες: Η αφυδάτωση επηρεάζει την κυκλοφορία του αίματος στον εγκέφαλο και προκαλεί γνωστική κόπωση. Η τακτική ενυδάτωση και απλές πρακτικές δροσισμού, όπως ψυχρά επιθέματα, συμβάλλουν στη μείωση του φαινομένου.
- Φάρμακα και θερμορύθμιση: Ορισμένα ψυχοτρόπα φάρμακα επηρεάζουν τη θερμορύθμιση. Η τακτική ιατρική παρακολούθηση κατά τις περιόδους καύσωνα είναι κρίσιμη για την ασφάλεια και την προσαρμογή της αγωγής στις ιδιαίτερες ανάγκες.
Η ανάγκη για προσαρμογή
Η «Καλοκαιρινή Παγίδα» μάς υπενθυμίζει ότι το καλοκαίρι δεν είναι μόνο περίοδος ανεμελιάς, αλλά και μια εποχή που δοκιμάζει τις ψυχικές και σωματικές μας αντοχές. Η επιστημονική γνώση γύρω από τη σχέση θερμότητας και ψυχικής υγείας αναδεικνύει ότι η προσαρμογή δεν είναι πολυτέλεια, αλλά αναγκαιότητα. Από την ατομική αυτοφροντίδα μέχρι τις συλλογικές στρατηγικές δημόσιας υγείας, κάθε επίπεδο παρέμβασης μπορεί να κάνει τη διαφορά. Αντιμετωπίζοντας τη ζέστη όχι απλώς ως σωματική ενόχληση, αλλά ως ψυχολογικό και κοινωνικό ζήτημα, μπορούμε να αναπτύξουμε μεγαλύτερη ανθεκτικότητα. Έτσι, το καλοκαίρι μπορεί να παραμείνει μια εποχή χαράς και δημιουργίας, χωρίς να επισκιάζεται από τις σκιές που αφήνει η κλιματική κρίση.
Η ανάγκη για στρατηγικές προσαρμογής είναι επιτακτική: από την ανάπτυξη πράσινων και δροσερών αστικών υποδομών μέχρι τη στοχευμένη ενημέρωση του κοινού και τη θωράκιση των υπηρεσιών υγείας. Η προστασία της ψυχικής υγείας στο πλαίσιο της κλιματικής κρίσης δεν αποτελεί πολυτέλεια, αλλά αναγκαιότητα για τη διατήρηση της ποιότητας ζωής και της κοινωνικής συνοχής.
Βιβλιογραφία
Anxiety & Depression Association of America. (2021). Tips for coping with heat and anxiety. https://adaa.org
Anderson, C. A. (2000). Heat and violence. Advances in Experimental Social Psychology, 32, 63–133. https://doi.org/10.1016/S0065-2601(00)80003-0
Baylor College of Medicine. (2022). Heat and mental health: Understanding the connection. https://www.bcm.edu
Bouchama, A., Dehbi, M., Mohamed, G., Matthies, F., Shoukri, M., & Menne, B. (2022). Prognostic factors in heat wave–related deaths: A meta-analysis. Nature Reviews Disease Primers, 8(1), 1–13. https://doi.org/10.1038/s41572-022-00361-y
Cleveland Clinic. (2023). Heat waves and your mental health. https://newsroom.clevelandclinic.org
Lan, L., Lian, Z., & Pan, L. (2022). Cognitive performance and thermal environment. Indoor Air, 32(1), e12937. https://doi.org/10.1111/ina.12937
Laurent, J., Samuel, I., Wilson, J., & Spengler, J. D. (2018). Effects of heat exposure on cognitive performance in students. PLoS Medicine, 15(7), e1002605. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1002605
Liu, J., Varghese, B. M., Hansen, A., Xiang, J., Zhang, Y., Dear, K., … & Bi, P. (2021). Heat exposure and mental health outcomes: A systematic review and meta-analysis. Environment International, 153, 106515. https://doi.org/10.1016/j.envint.2021.106515
Magellan Health Insights. (2021). Managing stress during extreme heat. https://www.magellanhealthinsights.com
Mayo Clinic. (2023). Heat and mental health: What you should know. https://newsnetwork.mayoclinic.org
Nori-Sarma, A., Sun, S., Sun, Y., Spangler, K. R., Weinberger, K. R., Zanobetti, A., & Wellenius, G. A. (2022). Association between ambient heat and risk of emergency department visits for mental health among US adults, 2010 to 2019. JAMA Psychiatry, 79(4), 341–349. https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2021.4369
Nori-Sarma, A., et al. (2022). Association between ambient heat and hospital visits for psychiatric disorders in the U.S. JAMA Psychiatry, 79(4), 341–349. https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2022.0025
Pappas, S. (2024, June 1). How heat affects the mind: Policy and infrastructure changes are urgently needed to protect our mental health from the impact of high temperatures. Monitor on Psychology, 55(4), 42. American Psychological Association. https://www.apa.org/monitor/2024/06/heat-and-mental-health
Rohan, K. J. (University of Vermont). Seasonal affective disorder: Clinical features and treatment. Αναφορά σε συνέντευξη και έργο της ερευνήτριας για summer-type SAD.
The Independent. (2022). How heat waves affect your brain and mood. https://www.independent.co.uk
UCLA Health. (2023). Extreme heat and mental health risks. https://www.uclahealth.org
