Σε αυτό το άρθρο, θα παρουσιάσω την παιδοκεντρική οικογένεια και το φαινόμενο «του παιδιού δυνάστη». Θα παρουσιάσω τον τρόπο με τον οποίο η παιδοκεντρική οικογένεια, οι ενοχές και οι κοινωνικές πιέσεις οδηγούν στην υπερπροστασία, πώς τα παιδιά αναπτύσσουν μια δεσποτική συμπεριφορά και ποιες είναι οι συνέπειες στην ενήλικη ζωή τους. Θα εστιάσω επίσης στην αναγκαία συμμαχία μεταξύ των γονέων και των εκπαιδευτικών, στις δυσκολίες που συναντούν, αλλά και στις πρακτικές λύσεις που προσφέρει η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης.

“Η αγάπη χωρίς όρια δεν ελευθερώνει· φυλακίζει.”

Η παιδοκεντρική οικογένεια και το φαινόμενο του «παιδιού δυνάστη»

Η παιδοκεντρική οικογένεια και οι αρνητικές της συνέπειες, προκύπτουν όταν όλες οι αποφάσεις γίνονται με αποκλειστικό κριτήριο τις ανάγκες του παιδιού. Αυτό μπορεί να φαίνεται θετικό, αλλά στην πραγματικότητα διαμορφώνει συνθήκες όπου το παιδί αναπτύσσει δυσανάλογη εξουσία. Οι γονείς, για να αποφύγουν τη σύγκρουση, υποχωρούν σε κάθε απαίτηση, με αποτέλεσμα να καλλιεργούν ένα εγωκεντρικό μοτίβο συμπεριφοράς (Baumrind, 2019).

Η ελληνική κοινωνία, επί παραδείγματι, συνδέει την επιτυχία του γονέα με το «ευτυχισμένο παιδί». Έτσι, η οικογένεια παρασύρεται σε μία αέναη προσπάθεια να ικανοποιεί κάθε επιθυμία του παιδιού της, με αποτέλεσμα το παιδί να εσωτερικεύει ότι οι άλλοι υπάρχουν για να καλύπτουν τις ανάγκες του.

Η παιδοκεντρικότητα δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο· αποτελεί παγκόσμια τάση στις σύγχρονες κοινωνίες όπου η ανατροφή του παιδιού είναι στο επίκεντρο της οικογενειακής ζωής. Η κοινωνική πίεση προς τους γονείς να είναι «τέλειοι», εντείνει αυτή τη στάση, οδηγώντας σε υπερβολικές προσδοκίες.

Επιπλέον, η συνεχής προβολή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, επιβαρύνει ακόμη περισσότερο την εικόνα της «ιδανικής οικογένειας». Οι γονείς συχνά νιώθουν ότι πρέπει να αποδείξουν δημόσια την αφοσίωσή τους, κι έτσι παγιδεύονται σε έναν φαύλο κύκλο παιδοκεντρικών επιλογών.

Γιατί οι γονείς γίνονται υπερπροστατευτικοί;

Η υπερπροσταστατευτικότητα έχει τις ρίζες της σε κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Οι γονείς οι οποίοι εργάζονται πολλές ώρες συχνά βιώνουν ενοχές και επιχειρούν να «αντισταθμίσουν» την απουσία τους με παραχωρήσεις και υλικά αγαθά (Grusec & Hastings, 2020). Το μήνυμα αυτής της συμπεριφοράς το οποίο περνά στο παιδί είναι ότι η αγάπη ταυτίζεται με την ικανοποίηση όλων των απαιτήσεών του.

Άλλοι γονείς γίνονται υπερπροστατευτικοί λόγω των προβλημάτων υγείας του παιδιού. Ο φόβος ότι μπορεί να επιδεινωθεί η κατάστασή του, οδηγεί σε μία «γυάλα» υπερβολικής προστασίας (Plevinsky κ.α., 2020). Αυτή η στάση, αν και καλοπροαίρετη, στερεί από το παιδί την ευκαιρία να αποκτήσει αυτονομία και ψυχική ανθεκτικότητα.

Η υπερπροσταστατευτικότητα μπορεί να συνδέεται και με τα προσωπικά βιώματα των γονέων, όπως μια δύσκολη παιδική ηλικία ή η έλλειψη φροντίδας από τους δικούς τους γονείς. Σε αυτή την περίπτωση, οι γονείς επιδιώκουν να «αναπληρώσουν» τα κενά της δικής τους εμπειρίας, δίνοντας υπερβολικά πολλά στο παιδί τους.

Επιπλέον, η κοινωνική σύγκριση ενισχύει την υπερπροσταστατευτικότητα. Οι γονείς βλέπουν τι προσφέρουν άλλες οικογένειες και νιώθουν την ανάγκη να κάνουν το ίδιο ή και περισσότερο. Αυτός ο ανταγωνισμός οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο όπου το παιδί γίνεται το επίκεντρο κάθε απόφασης, εις βάρος της οικογενειακής ισορροπίας.

Τέλος, δεν πρέπει να αγνοούμε τον ρόλο της κουλτούρας. Στην Ελλάδα, οι γονείς επενδύουν έντονα στο παιδί ως «προέκταση του εαυτού τους». Η αντίληψη ότι πρέπει να τα προσφέρουν όλα, οδηγεί στην εμφάνιση του φαινομένου «του παιδιού δυνάστη».

Συμπεριφορικά γνωρίσματα του “παιδιού-δυνάστη”

Το παιδί το οποίο αναπτύσσει δεσποτική συμπεριφορά εμφανίζει χαρακτηριστικά μοτίβα. Μερικά από αυτά είναι τα ακόλουθα.

1. Συνεχής απαίτηση για απόλυτη προσοχή.
2. Άρνηση να αποδεχτεί τις απογοητεύσεις ή να δεχτεί τους κανόνες.
3. Χρήση συναισθηματικού εκβιασμού για να επιβάλει τη θέλησή του.
4. Έντονο αίσθημα ελέγχου πάνω στους άλλους.

Αυτές οι συμπεριφορές δεν είναι απλώς στιγμιαίες εκρήξεις. Αποτελούν σταδιακά διαμορφωμένες στρατηγικές εξουσίας, τις οποίες το παιδί μαθαίνει να χρησιμοποιεί συστηματικά.

Ένα ακόμη βασικό γνώρισμα είναι η χρήση εκφοβισμού μέσα στο σπίτι. Το παιδί μπορεί να απειλεί ότι θα σταματήσει να τρώει, να φωνάζει ή να χτυπά τα κοντινά του πρόσωπα ή τα πράγματα ώστε να επιβάλλει τη θέλησή του. Αυτό το μοτίβο συνδέεται με την απουσία ορίων και την αίσθηση ότι δεν υπάρχουν συνέπειες για τις πράξεις του.

Τα παιδιά-«δυνάστες» συχνά δυσκολεύονται να αναπτύξουν σταθερές φιλίες. Στις κοινωνικές σχέσεις επιχειρούν να κυριαρχούν με τον ίδιο τρόπο που κάνουν στο σπίτι. Όταν οι συνομήλικοι δεν υποκύπτουν, τα παιδιά αυτά απομονώνονται ή δημιουργούν συνεχείς συγκρούσεις.

Συνέπειες στην ενήλικη ζωή

Στην ενήλικη ζωή, τα παιδιά τα οποία είχαν συνηθίσει να λειτουργούν ως «παιδιά-δυνάστες» τείνουν να αναπαράγουν τα ίδια μοτίβα στις σχέσεις τους και δυσκολεύονται να χτίσουν υγιείς σχέσεις. Ως σύντροφοι ή φίλοι, μπορεί να επιζητούν τον υπερβολικό έλεγχο, να δυσκολεύονται να κάνουν συμβιβασμούς και να θεωρούν αυτονόητη την αδιάκοπη ικανοποίηση των δικών τους αναγκών. Αυτή η συμπεριφορά συχνά οδηγεί σε συγκρούσεις και ρήξεις, καθώς οι άλλοι αρνούνται να ανταποκριθούν σε έναν τόσο ανισόρροπο τρόπο αλληλεπίδρασης. Η έλλειψη ανεκτικότητας στην απογοήτευση, τους καθιστά ευάλωτους σε συναισθηματικά ξεσπάσματα και έντονο άγχος (Brummelman & Thomaes, 2021).

Επιπλέον, στον επαγγελματικό χώρο, τα άτομα αυτά μπορεί να αντιμετωπίζουν δυσκολίες συνεργασίας. Η αδυναμία τους να αποδεχθούν την ιεραρχία ή την κριτική, τα φέρνει σε αντιπαράθεση με τους συναδέλφους και τους προϊσταμένους τους. Σε πολλές περιπτώσεις, παρατηρείται χαμηλή επαγγελματική ανθεκτικότητα, με συχνές αλλαγές εργασίας ή συγκρουσιακές σχέσεις με τους συναδέλφους τους.

Η δυσκολία να αναγνωρίσουν τα όρια των άλλων, τους εμποδίζει να αναπτύξουν δεξιότητες συνεργασίας και προσαρμοστικότητας οι οποίες είναι απαραίτητες στη σύγχρονη κοινωνία. Ως αποτέλεσμα, ο κίνδυνος κοινωνικής απομόνωσης και επαγγελματικής αστάθειας, αυξάνεται σημαντικά (Masten & Barnes, 2018).

Συναισθηματικές και κοινωνικές συνέπειες για τους γονείς και τα παιδιά

Οι γονείς οι οποίοι ζουν με το «παιδί δυνάστη» αισθάνονται εξουθένωση, έχουν φτωχή ποιότητα ζωής και δυσκολία στη διατήρηση της προσωπικής τους ταυτότητας (Mikolajczak κ.ά., 2019). Η καθημερινότητα τους γίνεται ένας αγώνας επιβίωσης, με αποτέλεσμα το αυξημένο στρες και τις συγκρούσεις στο ζευγάρι. Οι γονείς συχνά αναπτύσσουν σωματικά συμπτώματα, όπως η αϋπνία, η υπέρταση ή οι πονοκέφαλοι, συμπτώματα τα οποία συνδέονται με το χρόνιο στρες.

Η ζωή των γονέων περιστρέφεται γύρω από την ικανοποίηση του παιδιού, με αποτέλεσμα να παραμελούν τις διικές τους προσωπικές και κοινωνικές ανάγκες.

Advertising

Τα παιδιά μεγαλώνουν με φτωχή ικανότητα αυτορρύθμισης και με φτωχές κοινωνικές δεξιότητες (Aunola κ.ά., 2020). Επίσης για τα παιδιά, η έλλειψη ορίων έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες. Η συνεχής ικανοποίηση καλλιεργεί την ιδέα ότι οι δυσκολίες πρέπει να αποφεύγονται. Στην πραγματικότητα, αυτό τα καθιστά λιγότερο ικανά να αντέξουν την αποτυχία και αυξάνει την πιθανότητα ανάπτυξης άγχους και καταθλιπτικών συμπτωμάτων στην εφηβεία και την ενήλικη ζωή.

Στρατηγικές για γονείς και εκπαιδευτικούς

“Για να ανθίσει το παιδί, χρειάζεται το έδαφος της οικογένειας και το φως του σχολείου.”

Στρατηγικές για γονείς

1. Οι γονείς χρειάζεται να θέτουν σαφή και σταθερά όρια. Το «όχι» δεν αποτελεί ένδειξη έλλειψης αγάπης, αλλά πράξη φροντίδας. Όταν οι κανόνες είναι ξεκάθαροι και εφαρμόζονται με συνέπεια, το παιδί αντιλαμβάνεται τα όρια της ελευθερίας του και μαθαίνει να λειτουργεί μέσα σε πλαίσιο. Η συνεπής στάση μειώνει τη σύγχυση και αποτρέπει το παιδί από το να ελέγχει την οικογένεια μέσα από συναισθηματικούς εκβιασμούς.

   Advertising

   
   

2. Είναι σημαντικό οι γονείς να μη φοβούνται τη σύγκρουση, αλλά να τη βλέπουν ως φυσικό κομμάτι της μάθησης. Η αποφυγή της σύγκρουσης ενισχύει τη δεσποτική στάση του παιδιού, ενώ η σταθερότητα δημιουργεί ένα αίσθημα ασφάλειας.

3. Η ποιότητα του χρόνου που περνά η οικογένεια μαζί είναι καθοριστική. Η παρουσία των γονέων σε δραστηριότητες με ουσία, όπως το κοινό παιχνίδι, το διάβασμα ή η συζήτηση, δίνει στο παιδί το αίσθημα της αποδοχής. Ο ποιοτικός χρόνος δεν αντικαθίσταται από υλικά δώρα ή συνεχείς παραχωρήσεις.

4. Η συναισθηματική διαθεσιμότητα των γονέων βοηθά το παιδί να νιώθει ότι αγαπιέται γι’ αυτό που είναι και όχι μόνο για τις απαιτήσεις του. Παράλληλα, η αναγνώριση και η επιβράβευση των θετικών συμπεριφορών είναι προτιμότερη από την τιμωρία, καθώς διδάσκει το παιδί να εστιάζει σε αποδεκτές μορφές συμπεριφοράς.

5. Η πρακτική της «συνεπούς συνέπειας» είναι ουσιαστική. Οι ίδιοι κανόνες χρειάζεται να ισχύουν πάντα και να εφαρμόζονται με τον ίδιο τρόπο, ώστε να καλλιεργείται η αίσθηση της δικαιοσύνης και της σταθερότητας.

   Advertising

   
   

6. Οι γονείς χρειάζεται να ξεπεράσουν το ταμπού της επίσκεψης σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας. Η αναζήτηση συμβουλευτικής υποστήριξης δεν αποτελεί αδυναμία, αλλά υπεύθυνη στάση απέναντι στη γονεϊκότητα. Οι ψυχολόγοι προσφέρουν εργαλεία και στρατηγικές που βοηθούν το παιδί να αναπτύξει τη δεξιότητα της αυτορρύθμισης και τους γονείς να διαχειριστούν τις δύσκολες συμπεριφορές του παιδιού τους.

Στρατηγικές για εκπαιδευτικούς

1. Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να υιοθετούν μια ενιαία στάση μεταξύ τους. Όταν οι κανόνες εφαρμόζονται διαφορετικά από κάθε δάσκαλο ή νηπιαγωγό, το παιδί εκμεταλλεύεται τις αντιφάσεις. Η συνέπεια στο σχολικό πλαίσιο δημιουργεί ασφάλεια και μειώνει τη σύγχυση.

2. Η χρήση της θετικής ενίσχυσης είναι βασική. Όταν το παιδί ανταμείβεται για την προσπάθεια και τη συνεργασία του, ενισχύεται η διάθεση να επαναλάβει την επιθυμητή συμπεριφορά. Η τιμωρία, αντίθετα, συχνά οδηγεί σε αντίσταση ή κρυφές παραβάσεις.

   Advertising

   
   

3. Η συνεχής επιμόρφωση είναι αναγκαία. Οι σύγχρονες τάξεις παρουσιάζουν πολύπλοκες προκλήσεις και η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών σε στρατηγικές διαχείρισης της συμπεριφοράς αποτελεί κρίσιμο εργαλείο. Η έλλειψη κατάρτισης οδηγεί σε αποσπασματικές πρακτικές που δεν έχουν μακροπρόθεσμα αποτελέσματα.

4. Οι δραστηριότητες της κοινωνικής μάθησης ενισχύουν την ικανότητα των παιδιών να συνεργάζονται. Μέσα από τα ομαδικά παιχνίδια και τις ομαδικές εργασίες, οι μαθητές/μαθήτριες μαθαίνουν να μοιράζονται τις ευθύνες, να σέβονται τους κανόνες και να επιλύουν τις συγκρούσεις. Όταν η οικογένεια και το σχολείο συνεργάζονται για να ενισχύσουν τέτοια προγράμματα, η συμπεριφορική αλλαγή του παιδιού είναι πιο σταθερή.

5. Η ενσωμάτωση των εργαλείων της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να προσφέρει εξατομικευμένη υποστήριξη. Μέσω των εφαρμογών και των πλατφόρμων, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να παρακολουθούν την πρόοδο του παιδιού, να εντοπίζουν τις δυσκολίες και να προσαρμόζουν τη διδασκαλία. Με αυτόν τον τρόπο, η μάθηση γίνεται πιο στοχευμένη και οι πιθανότητες της θετικής αλλαγής στη συμπεριφορά, αυξάνονται.

Τεχνητή Νοημοσύνη και Υποστήριξη

Η τεχνητή νοημοσύνη ανοίγει νέους δρόμους υποστήριξης των οικογενειών και των σχολείων, μεταξύ των οποίων τα ακόλουθα:

Advertising

• Αναγνώριση μοτίβων συμπεριφοράς σε πραγματικό χρόνο.
• Εξατομικευμένες στρατηγικές μάθησης.
• Ενίσχυση της αυτονομίας του παιδιού με διαδραστικά εργαλεία.

Ερευνητικά ευρήματα έχουν δείξει ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να μειώσει τις συμπεριφορικές δυσκολίες, ενισχύοντας την αυτοεκτίμηση και την ανθεκτικότητα (Holmes κ.ά., 2022).

Η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης δεν περιορίζεται στη διάγνωση των συμπεριφορικών δυσκολιών ή στην ανατροφοδότηση. Μπορεί επίσης να συμβάλει στην εκπαίδευση των γονέων, παρέχοντας εξατομικευμένα προγράμματα συμβουλευτικής μέσω των εφαρμογών. Έτσι, οι γονείς μπορούν να λάβουν πρακτικές οδηγίες στο κινητό τους, προσαρμοσμένες στην ηλικία και στις ανάγκες του παιδιού τους.

Για τους εκπαιδευτικούς, οι πλατφόρμες της τεχνητής νοημοσύνης προσφέρουν αναλύσεις σε πραγματικό χρόνο σχετικά με την πρόοδο των μαθητών/τριών. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούν να εντοπίζουν εγκαίρως οι συμπεριφορές οι οποίες συνδέονται με το φαινόμενο «του παιδιού δυνάστη» και να προσαρμόζουν ανάλογα τη διδασκαλία ή την παρέμβαση.

Συμπεράσματα

Το φαινόμενο «του παιδιού δυνάστη» δεν αφορά μόνο το παιδί. Αφορά επίσης το οικογενειακό και σχολικό πλαίσιο στο οποίο ζει. Η υπερπροστατευτικότητα, οι ενοχές και η έλλειψη συνεργασίας, οδηγούν σε αδιέξοδο. Η λύση βρίσκεται στην οριοθέτηση, στη συμμαχία γονέων και εκπαιδευτικών και στη χρήση νέων εργαλείων που προσφέρει η τεχνητή νοημοσύνη.

Advertising

“Το παιδί δεν ζητάει να είναι ο δυνάστης· ζητάει να είναι το παιδί.”

Η αντιμετώπιση του φαινομένου «του παιδιού δυνάστη» απαιτεί συνεργασία όλων των εμπλεκομένων. Η οικογένεια χρειάζεται να αναλάβει ενεργό ρόλο στην οριοθέτηση, το σχολείο να λειτουργεί με συνέπεια και σταθερότητα, ενώ η κοινωνία να προσφέρει υποστηρικτικές δομές οι οποίες να ενισχύουν την ψυχική υγεία και τη γονεϊκή επάρκεια. Η ύπαρξη δικτύων συμβουλευτικής, η πρόσβαση σε ψυχολογικές υπηρεσίες και η συνεχιζόμενη επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, δεν αποτελούν πολυτέλεια, αλλά βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη παιδιών τα οποία θα εξελιχθούν σε ώριμους ενήλικες, με ισορροπημένες σχέσεις.

Εξίσου σημαντικό είναι να αναγνωριστεί ότι το παιδί δεν ευθύνεται για τον ρόλο του «δυνάστη». Ο ρόλος αυτός διαμορφώνεται μέσα από επιλογές και παραλείψεις των ενηλίκων που το περιβάλλουν. Όταν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί τοποθετούνται με σαφήνεια, σταθερότητα και αγάπη, το παιδί κατανοεί τα όρια και αισθάνεται ασφαλές.

Η αλλαγή ξεκινάει από τη συνειδητοποίηση ότι η υγιής ανάπτυξη δεν βασίζεται στην ικανοποίηση όλων των απαιτήσεων, αλλά στην καλλιέργεια της ανθεκτικότητας, της υπευθυνότητας και της ικανότητας συνεργασίας. Έτσι, η οικογένεια και το σχολείο μετατρέπονται από πεδίο εξουσίας σε χώρο αγάπης, μάθησης και σεβασμού.

Advertising

Η αλλαγή μπορεί να ξεκινήσει από μικρά και σταθερά βήματα. Οι γονείς μπορούν να αρχίσουν θέτοντας ένα όριο την ημέρα και τηρώντας το με συνέπεια, ακόμη κι αν συναντήσουν αντίσταση. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να εφαρμόσουν μία πρακτική θετικής ενίσχυσης στην τάξη και να τη μοιραστούν με τους συναδέλφους τους, δημιουργώντας έτσι ένα κοινό μέτωπο.

Κάθε βήμα, όσο μικρό κι αν φαίνεται, χτίζει ένα πλαίσιο ασφάλειας το οποίο σταδιακά μεταμορφώνει τη σχέση με το παιδί. Η ουσία είναι ότι η ισορροπία ανάμεσα στην αγάπη και στα όρια δεν είναι μια θεωρητική έννοια, αλλά μια καθημερινή πράξη που διαμορφώνει τον ενήλικα του αύριο.

Βιβλιογραφία

Aunola, K., Tolvanen, A., Viljaranta, J., & Nurmi, J. E. (2020). The role of parenting styles in children’s emotional development. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 61(7), 799–808.

Baumrind, D. (2019). Effects of authoritative parental control on child behavior. Child Development, 90(5), 1454–1470.

Advertising

Brummelman, E., & Thomaes, S. (2021). Narcissism in children: Developmental perspectives. Current Opinion in Psychology, 39, 7–12.

Grusec, J. E., & Hastings, P. D. (2020). Handbook of Socialization: Theory and Research. Guilford Press.

Holmes, W., Bialik, M., & Fadel, C. (2022). Artificial Intelligence in Education: Promises and Implications. Center for Curriculum Redesign.

Masten, A. S., & Barnes, A. J. (2018). Resilience in children: Developmental perspectives. Children, 5(7), 98.

Advertising

Mikolajczak, M., Raes, M. E., Avalosse, H., & Roskam, I. (2019). Exhausted parents: Predictors and consequences of parental burnout. Frontiers in Psychology, 10, 284.

Plevinsky, J. M., Greenley, R. N., & Fisher, K. (2020). Parental overprotection in pediatric chronic illness. Journal of Pediatric Psychology, 45(6), 653–665.

Pomerantz, E. M., & Moorman, E. A. (2019). Parents’ involvement in children’s schooling. Review of Educational Research, 89(1), 49–75.

Sanders, M. R., Kirby, J. N., Tellegen, C. L., & Day, J. J. (2021). The Triple P–Positive Parenting Program: A systematic review. Clinical Child and Family Psychology Review, 24(1), 82–97.

Advertising