«Η ζωή είτε χαρά είτε πίκρα ήταν ωραία».
Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια.
«Αγαπούσε πολύ την ζωή ο Στρατής Μυριβήλης. Ίσως γι’ αυτό – ποιος ξέρει – έζησε μαζί με τόσους άλλους της γενιάς του, τη φρίκη και τον ανεμοστρόβιλο του πολέμου, για να μιλήσει με τα μέτρα τα ριζιμιά του θανάτου, για το μέγεθος, τη λαμπρότητα και τη χαρά – την κατακλυσμική κάποτε της ζωής». Κώστας Γάλλος.
Τα πρώτα χρόνια
Ο Στρατής Μυριβήλης γεννήθηκε στο χωριό Συκαμνιά της Μυτιλήνης στις 30 Ιουνίου 1892. Το πραγματικό του όνομα ήταν Ευστράτιος Σταματόπουλος. Τα πρώτα γράμματα τα διδάχτηκε στο σχολείο του χωριού του και συνέχισε τις γυμνασιακές σπουδές του στην πόλη της Μυτιλήνης. Φοίτησε δύο χρόνια στο Γυμνάσιο Κυδωνιών (Αϊβαλί) και ξαναγύρισε στη Μυτιλήνη, απ’ όπου πήρε το απολυτήριό του. Στο γυμνάσιο της Μυτιλήνης εκδηλώθηκαν τα πρώτα φιλολογικά ενδιαφέροντά του με την προσχώρησή του στον δημοτικισμό. Είναι γεγονός ότι στο γυμνάσιο εκείνο κυριαρχούσαν οι δημοτικιστές με επικεφαλής τον Μυριβήλη, ο οποίος από τότε στράφηκε αποφασιστικά στη λογοτεχνία.
Ένα οικονομικό αδιέξοδο που αντιμετώπιζε τον οδήγησε να δεχτεί μια θέση δασκάλου στο χωριό Μανταμάδο (1910). Εκεί έγραψε τους πρώτους του στίχους, καθώς και διηγήματα και πεζοτράγουδα. Τα νεανικά αυτά κείμενα δημοσιεύτηκαν κυρίως στο περιοδικό της Μυτιλήνης «Χαραυγή». Τον Ιανουάριο του 1911 πρωτοδημοσίευσε και κείμενο με την υπογραφή Σ. Μυριβήλης, ένα ψευδώνυμο που θα τον κάνει γνωστό στο πανελλήνιο. Το συγκεκριμένο ψευδώνυμο προέρχεται από το βουνό Μιριβίλι, στους πρόποδες του οποίου είναι κτισμένη η Συκαμιά, το χωριό του. Η ονομασία του βουνού είναι παραφθορά της βυζαντινής λέξης «ημεροβίγλιον», βίγλα, δηλαδή, της ημέρας. Η ορθογραφική μεταλλαγή του Μιριβήλη, όπως θα έπρεπε να γράφεται, σε Μυριβήλη είναι επινόηση του συγγραφέα, που επιδίωξε να ταυτίσει το ψευδώνυμο με το επίθετο «μυροβλήτης».
Η συγγραφική δραστηριότητα του Μυριβήλη
Η επιτυχία που σημείωσε ο Στρατής Μυριβήλης στο διαγωνισμό που κήρυξε το περιοδικό «Νεότης» με το διήγημα «Το άσπρο στεφάνι», τον ώθησε να εγκαταλείψει τη θέση του στο σχολείο και να κατέβει στην πρωτεύουσα του νησιού. Λίγο αργότερα, το 1912 έφυγε για την Αθήνα, όπου εργάστηκε ως δημοσιογράφος και άρχισε να φοιτά στη Νομική σχολή. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους κατατάχθηκε εθελοντικά στο στρατό και πήρε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους, όπου τραυματίστηκε σοβαρά στο πόδι από δύο σφαίρες στη μάχη του Κιλκίς.
Μετά τη λήξη των Βαλκανικών επέστρεψε στην απελευθερωμένη πλέον Μυτιλήνη, όπου το 1914 συνεργάστηκε με την εφημερίδα «Σάλπιγγα» ως συντάκτης και χρονογράφος. Όσον αφορά στη θητεία του στα γράμματα, ορόσημο αποτελεί το πρώτο βιβλίο του, τα διηγήματα «Κόκκινες ιστορίες». Οι «Κόκκινες ιστορίες» περιέχουν τα διηγήματα Η «Χτικιάρα», «Κιλκίς», «Μίζερο», «Το εθελοντικό», «Μια παλιά ιστορία» και «Δυο μύθοι». Ο Μυριβήλης, από την πρώτη στιγμή κιόλας, έδειξε τα αξιόλογα εκείνα προσόντα, που τον τοποθέτησαν στην κορυφή του νεοελληνικού διηγήματος. Σωστά ο «Νουμάς» τον χαρακτήρισε «ανανεωτή» του είδους.
Τον Δεκέμβριο του 1915 τα πολιτικά γεγονότα τον οδήγησαν στο μακεδονικό μέτωπο. Γύρισε λίγους μήνες αργότερα, θερμός υποστηρικτής του Ελευθερίου Βενιζέλου και των εθνικών του επιδιώξεων. Με αφορμή αυτή την πολιτική του τοποθέτηση εγκατέλειψε την «Σάλπιγγα» και εξέδωσε μαζί με τον Μανώλη Βάλλη τον «Ελεύθερο Λόγο» μέσα από τον οποίο έκανε εμφανείς τις φιλοβενιζελικές του πολιτικές πεποιθήσεις. Το 1918 ο Στρατής Μυριβήλης οδηγείται πάλι στο μέτωπο. Τα χρόνια εκείνα της επιστράτευσης, γράφει επιθεωρήσεις που παίχτηκαν από ερασιτεχνικούς στρατιωτικούς θιάσους. Η Μικρασιατική και η εθνική καταστροφή που ακολούθησε τον απογοήτευσαν βαθύτατα και του δημιούργησαν ψυχικά τραύματα. Το 1923 όμως επιστρέφει και πάλι με μαχητική διάθεση και εκδίδει την εβδομαδιαία εφημερίδα «Καμπάνα», η οποία ήταν γραμμένη στη δημοτική και διαπνεόταν από ένα κάπως τοπικιστικό πνεύμα με χαρακτηριστικό της σύνθημα: «Η Μυτιλήνη για τους Μυτιληναίους». Η συγκεκριμένη εφημερίδα αφιέρωνε πολλές στήλες στην λογοτεχνία. Στις σελίδες της μάλιστα δημοσιεύτηκε ως επιφυλλίδα «Η ζωή εν τάφω» (πρώτη έδοση 1924).
Η δραστηριότητα του συγγραφέα στη Μυτιλήνη τερματίστηκε με την έκδοση των «Διηγημάτων» (1928) και μαζί με αυτή και η δημοσιογραφική με την έκδοση του «Ταχυδρόμου», όργανο του αγροτικού κόμματος του Αλ. Παπαναστασίου, ο οποίος τρέφοντας μια εκτίμηση στο πρόσωπο του συγγραφέα, τον κάλεσε στην Αθήνα, όπου θα αναλάβει και την διεύθυνση της εφημερίδας του Παπαναστασίου «Δημοκρατία». Έκτοτε ξεκινά στην Αθήνα για τον Μυριβήλη μια νέα δημιουργική περίοδος στην συγγραφική του πορεία. Χωρίς αμφιβολία η παραμονή του στην πρωτεύουσα τον βοήθησε στην πανελλήνια προβολή του. Το έργο κυρίως που τον ανέδειξε είναι «Η ζωή εν τάφω» (δεύτερη έκδοση 1930) ένα έργο «αληθινό μαστίγωμα κατά του πολέμου», όπως χαρακτηρίστηκε από τον ελληνιστή Περνό. Το κορυφαίο αυτό έργο έρχεται να συμπληρώσει «Η Δασκάλα με τα χρυσά μάτια» (1933), που κατά τον Γρ. Ξενόπουλο ήταν «ωραιότερο ακόμα από το προηγούμενο», λόγω ίσως του έντονου ερωτικού στοιχείου, πέρα από τον σίγουρο αντιπολεμικό του τόνο. Το τρίτο μυθιστόρημά του ήταν «Η Παναγιά η Γοργόνα» (1949), με το οποίο αναδεικνύεται η γνώση της δημοτικής γλώσσας του Στρατή Μυριβήλη, στοιχείο, που έχει δώσει την αφορμή να χαρακτηριστεί το συγκεκριμένο μυθιστόρημα «τέλειο».
Ο Στρατής Μυριβήλης ως διηγηματογράφος και ραδιοφωνικός παραγωγός
Πέρα από μυθιστοριογράφος, ο Στρατής Μυριβήλης θεωρείται και ένας από τους καλύτερους διηγηματογράφους της γενιάς του ’30. Μαζί με τον Παπαδιαμάντη, τον Καρκαβίτσα και τον Βουτυρά, ο Μυριβήλης φαίνεται ότι είχε κάνει το διήγημα αυτοσκοπό. Τα διηγήματά του ήταν συγκεντρωμένα σε τόμους. Στους δύο τόμους της Μυτιλήνης έρχονται τώρα και προστίθενται κι άλλοι τόμοι: το «Πράσινο βιβλίο», το «Γαλάζιο βιβλίο», το «Κόκκινο βιβλίο» και το «Βυσσινί βιβλίο». Μαζί με αυτά δεν μπορούμε να παραβλέψουμε και τρεις νουβέλες: τα «Παγανά», «Ο Βασίλης ο Αρβανίτης» και «Ο Παν».
Συνεργάστηκε με πάρα πολλές εφημερίδες, όπως η Καθημερινή, η Ακρόπολις, η Απογευματινή, το Ελεύθερο Βήμα, η Ελευθερία και περιοδικά όπως ο Θεατής, η Νέα Εστία, η Ελληνική Δημιουργία, ο Ακρίτας, τα Στρατιωτικά Νέα, ενώ εξέδωσε και το βραχύβιο περιοδικό Καλλιτεχνική Ελλάδα. Επίσης, έγραψε και εκφώνησε κείμενα για τις ραδιοφωνικές του εκπομπές, όπως «Το χρονικόν της εβδομάδος», «Μιλάμε για την Τέχνη», «Το Λογοτεχνικό Τέταρτο» κ.α. Το 1958 ο Στρατής Μυριβήλης εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, υπήρξε ιδρυτικό μέλος, πρόεδρος και αντιπρόεδρος της «Εθνικής Εταιρείας των Λογοτεχνών της Ελλάδος», ιδρυτικό μέλος, αντιπρόεδρος και πρόεδρος της «Ελληνικής Εταιρείας Λογοτεχνών» και τιμητικό μέλος του «Διεθνούς Ινστιτούτου Γραμμάτων και Τεχνών». Είχε ακόμα προταθεί από την «Εθνική Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών» ως υποψήφιος για το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας του 1963. Το 1959 του απονεμήθηκε ο Σταυρός του Ταξιάρχη του Βασιλικού Τάγματος του Γεωργίου Α΄. Πέθανε από βρογχοπνευμονία στο νοσοκομείο του Ευαγγελισμού στις 19 Ιουλίου του 1969 σε ηλικία 78 εών, από το 1962 καθηλωμένος στο κρεβάτι από καρκίνο που τον οδήγησε σε φυσικό και πνευματικό μαρασμό.
Η γλώσσα του Μυριβήλη
Ο Στρατής Μυριβήλης παρέμεινε μέχρι το τέλος υπέρμαχος της δημοτικής, χωρίς να χαρακτηρίζεται από ασυνέπεια στις πεποιθήσεις του. Η γλωσσική συνείδηση του συγγραφέα άρχισε να διαμορφώνεται ακόμα από τα νεανικά γυμνασιακά του χρόνια, όταν πρωτοήρθε σε επαφή με τα δημοτικιστικά κείμενα του Ψυχάρη, του Κωστή Παλαμά, του Ανδρέα Καρκαβίτσα, του Αλ. Πάλλη και τα ποιήματα του Γρυπάρη. Ο Στρατής Μυριβήλης χρωστάει τη φήμη του κυρίως στην έξοχη γλώσσα του και στο μαγικό τρόπο που την χειριζόταν. Ο Ν. Καζαντζάκης είχε τονίσει το 1945 σε μια συνέντευξή του την ανάγκη να αξιοποιηθεί το έργο του Μυριβήλη, λόγω της ιδιαιτερότητας του στον χειρισμό της γλώσσας, διότι, όπως ακριβώς τον είχε αποκαλέσει, «είναι μάστορης». Αυτός ο «μάστορης» λοιπόν της γλώσσας μας, κατόρθωσε να παραμείνει ένας κλασικός του νεοελληνικού λόγου και, παρόλο που δεν επιβίωσε σε διεθνή πλαίσια, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της πεζογραφίας μας. Η γλώσσα του Μυριβήλη είναι μοναδική και εκείνο το στοιχείο που της προσδίδει αυτόν τον χαρακτηρισμό είναι το εξής: ο Μυριβήλης, πολλές φορές, σε όλο το φάσμα του έργου του καταφεύγει σε λεκτικές κατασκευές που δεν επιδέχονται νομιμοποίηση. Όλο αυτό, όμως, δεν έγινε αστόχαστα. Αντίθετα, οδήγησε σε ένα εκπληκτικό γλωσσικό αποτέλεσμα. Όλες οι περιγραφές, της φύσης κυρίως παρά των προσώπων, στα έργα του Μυριβήλη είναι πλούσιες και στολισμένες από λέξεις «άπαξ λεγόμενες» κάτι που καθιστά τον λόγο του ξεχωριστό και τον ίδιο εξαιρετικά ευρυματικό. Ο μαγικός τρόπος που χειρίζεται την γλώσσα ο Στρατής Μυριβήλης δύσκολα θα μπορούσε να αποτυπωθεί σε λίγες σειρές, όπως και γενικότερα η σπουδαιότητα όλου του έργου του. Μόνο διαβάζοντάς τον κανείς θα αποκάλυπτε το συγγραφικό ταλέντο αυτού του λογοτέχνη. Μέσα από την ιδιαιτερότητα της γλωσσας του, την σιωπή και την ησυχία ο Μυριβήλης κατορθώνει να αποκαλύψει την πραγματική ουσία της ζωής στα έργα του.
Ο Μυριβήλης έζησε τη μεγάλη φουρτούνα του Έθνους ολόκληρου. Έζησε και την προσωπική τραγωδία του στρατιώτη, του τραυματία, του ανάπηρου. Με τη βαθιά του ευαισθησία ταυτίστηκε με τον αδιέξοδο πόνο που τον τριγύριζε. « Η ζωή εν τάφω», «Η Δασκάλα με τα χρυσά μάτια» μας μεταφέρουν στην ατμόσφαιρα της εποχής με τόση αλήθεια που δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από τον εφιάλτη της. Όμως ο ίδιος κατείχε μια λυτρωτική δύναμη. Το γνήσιο θάμπος του αντικρίζοντας το κάλλος. Βυθιζόταν στην σιωπή κατειλημμένος και ανάπνεε βαθιά τη δρόσο της ευγνωμοσύνης και της παρηγοριάς που προσφέρει. Αυτή την ευγνωμοσύνη προς την ομορφιά τη ζούμε και στα βιβλία του.
Ιωάννα Τσάτσου
Το παρακάτω βίντεο περιέχει απόσπασμα απο την «Ζωή εν τάφω – Η μυστική παπαρούνα» του Στρατή Μυριβήλη.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Μανώλης Γιαλουράκης, Καζαντζακης – Μυριβήλης, Κριτικά δοκίμια, Εκδόσεις Πτολεμαίος.
Χρήστος Μαλεβίτσης, Ο νεοελληνικός λόγος, Δώδεκα Έλληνες συγγραφείς, Εκδόσεις Αρμός.
Σημειογραφία του Στρατή Μυριβήλη – Διατύπωση μνήμης και τιμής, Εκδόσεις Τετράδια “Ευθύνης”.
