Ο εκλεκτικισμός είναι η αρχιτεκτονική του 19ου αιώνα, που κατάφερε και εφάρμοσε ένα τελείως διαφορετικό και ιδιαίτερο στυλ. Ο όρος Εκλεκτικισμός προέρχεται από το ρήμα εκλέγω. Από άποψη προϊόντων είναι το πλουσιότερο αρχιτεκτονικό ρεύμα. Στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα δημοφιλής, διότι επιλέγονται έτοιμα μορφολογικά στοιχεία, τόσο από την ιστορική όσο και μέχρι την μοντέρνα και σύγχρονη αρχιτεκτονική. Ουσιαστικά, στις εκλεκτικιστικές επαύλεις επιλέγονται διάφορα αρχιτεκτονικά στυλ και δομικά στοιχεία, από πολλές εποχές και ρυθμούς, και χρησιμοποιούνται όλα στο ίδιο κτίριο.
Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ο εκλεκτικισμός εμφανίστηκε με την πρόθεση ανανέωσης της μορφολογίας των κτιρίων, με την ανάμειξη διακοσμητικών στοιχείων και με την σύνθεση μορφών από διάφορα ρεύματα και ιστορικούς ρυθμούς. Αντιμετωπίζει διακοσμητικά την αρχιτεκτονική μορφολογία και ξεφεύγει από τους ιστορικούς ρυθμούς που έχουν ως χαρακτηριστικό την αυστηρή οργάνωση. Στην Ελλάδα εμφανίζεται περίπου το 1900. Ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, στη Θεσσαλονίκη, λόγω του πολυπολιτισμικού χαρακτήρα της περιοχής, είχαν αρχίσει να εμφανίζονται στοιχεία απελευθερωμένης αισθητικής αντίληψης και αισθητικού πλουραλισμού.
Ιστορικά στοιχεία εκλεκτικισμού
Η κοινωνία μεταβαλλόταν από την αριστοκρατική εποχή στην βιομηχανική. Σε μια προσπάθεια ισορροπίας, από το 1830 και μετά, εμφανίστηκαν πρότυπα και αξίες μέσα από τον εκλεκτισμό, δηλαδή των ιστορικών στυλ σε σύνθεση. Ο εκλεκτικισμός βοηθήθηκε και από τις τεχνολογικές και βιομηχανικές εξελίξεις, οι οποίες μείωναν το κόστος κατασκευής, με αποτέλεσμα το ευρύ κοινό να έχει πρόσβαση σε αντικείμενα της αριστοκρατίας.
Ως τάση, αναμείχθηκε με τα στοιχεία καταγωγής και ιστορικής ταυτότητας της κάθε χώρας. Έτσι, έγινε ένα πολυσύνθετο σχήμα με διαφορετικά χαρακτηριστικά σε κάθε τόπο.
Η ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους συμβαίνει ταυτόχρονα με την εξάπλωση του εκλεκτικισμού στην Ευρώπη. Ο εκλεκτικισμός τόνιζε τα πλούτη και την κοινωνική ευμάρεια και λόγω αυτού, χρησιμοποιήθηκε από τους Έλληνες ως μια μορφή Εθνισμού και Διεθνισμού, προβάλλοντας το όραμα τους για τον εξευρωπαϊσμό τους και την εθνική τους πρόοδο και προβολή. Οι Έλληνες αναζητούσαν όσο ποτέ, την κοινωνική τους ισότητα με την υπόλοιπη Ευρώπη. Με αυτόν τον τρόπο, διατήρησαν το ευρωπαϊκό πρότυπο αρχιτεκτονικής και επίπλωσης στις εκλεκτικιστικές επαύλεις, αφήνοντας πίσω την δική τους πολιτισμική κληρονομιά των αρχαίων και βυζαντινών μορφολογικών τύπων.
Ένας ακόμα λόγος που χρησιμοποίησαν την έτοιμη ευρωπαϊκή μορφολογία, ήταν διότι δεν είχαν γνωρίσει την εξέλιξη που είχαν γνωρίσει οι Ευρωπαίοι στα προηγούμενα χρόνια. Χρειάζονταν μια εκσυγχρονισμένη ταυτότητα, έτσι ώστε να συμβαδίζουν με την υπόλοιπη Ευρώπη.
Συνοικία των Εξοχών στην Θεσσαλονίκη
Μετά το 1890, τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα εγκαθίστανται έξω από τα ανατολικά τείχη, από τον Λευκό Πύργο ως το Ντεπώ, στην συνοικία των πύργων, στην σημερινή Βασιλίσσης Όλγας. Εκεί κυρίως κατοικούν Ισραηλίτες, Ντονμέδες, Τούρκοι, Έλληνες, Φράγκοι και Λεβαντίνοι. Στην αρχή, τα σπίτια αυτά χτίζονται ως εξοχικές κατοικίες των πλουσίων, μετά την κατασκευή του τραμ, όμως, μετατρέπονται σε μόνιμες. Για να εγκατασταθεί κάποιος στην συνοικία των εξοχών έπρεπε να πληροί οικονομικά και κοινωνικά κριτήρια, σε αντίθεση με το κέντρο της πόλης, όπου υπήρχε διαχωρισμός ανά εθνικότητα, με τις συνοικίες των χριστιανών, των Εβραίων και των μουσουλμάνων.
Εκείνη η εποχή, ταυτίζεται με την οικονομική ευημερία των εμπόρων, η οποία εκφράζεται με τις εκλεκτικιστικές επαύλεις τους. Ως αποτέλεσμα, η Θεσσαλονίκη γίνεται κέντρο του ελληνικού εκλεκτικισμού.
Η αρχιτεκτονική του κάθε σπιτιού έχει ως στόχο να εκφράζει την ιδεολογία του ιδιοκτήτη του, για παράδειγμα, οι Μουσουλμάνοι διαλέγουν, κυρίως, έντονη μπαρόκ διακόσμηση. Οι Ντονμέδες, χρησιμοποιούσαν για την αρχιτεκτονική τους το νεογοτθικό στυλ και σε μερικές περιπτώσεις πρόσθεταν στοιχεία art nouveau. Στα ελληνικά σπίτια κυριαρχεί ο νεοκλασικισμός με στοιχεία της ώριμης Αναγέννησης.
Στον εκλεκτικισμό της Θεσσαλονίκης, χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι διαλέγεται ένας ιστορικός ρυθμός για κάθε τύπο κτιρίου, έτσι ώστε να φανερώνεται εύκολα από την εξωτερική του εμφάνιση η λειτουργία του. Για παράδειγμα, ο κλασσικός ρυθμός θεωρείται κατάλληλος για τράπεζες, ο γοτθικός για εκκλησίες, ενώ ο αναγεννησιακός για δημαρχεία. Όμως, υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου στο ίδιο κτίριο εμφανίζονται στοιχεία και μοτίβα διαφόρων στυλ.
Συνοικία της Κηφισιάς στην Αθήνα
Η Αθήνα αναβίωσε ως πρωτεύουσα του νέου κράτους την εποχή της επικράτησης του εκλεκτικισμού. Η καινούργια αρχιτεκτονική νοοτροπία που άρχισε να εγκαθιδρύεται στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος βρήκε μεγάλη απήχηση στους κατοίκους του, διότι σηματοδοτούνταν η μετάβαση από τα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας σε έναν καλύτερο μέλλον με προοδευτικό εξευρωπαϊσμό. Αρχιτέκτονες από διάφορα μέρη της Ευρώπης καταφθάνουν στην Αθήνα με σκοπό να προβάλουν τα καλλιτεχνικά τους γνωρίσματα μέσα από την ανέγερση επαύλεων για την αστική τάξη, που να δείχνουν την κοινωνική υπεροχής τους και την ευρωπαϊκή τους κουλτούρα.
Ο σημαντικότερος παράγοντας που οδήγησε στην ανάπτυξη της Κηφισιάς, όπως και στην Θεσσαλονίκη, ήταν η κατασκευή του σιδηρόδρομου, ο οποίος την συνέδεε με την Αθήνα το 1882. Ως αποτέλεσμα η μετάβαση στα βόρεια προάστια γίνεται πολύ πιο εύκολη και η περιοχή της Κηφισιάς σύντομα έγινε σημείο παραθερισμού των εύπορων Αθηναίων και παίρνει την μορφή της κηπούπολης. Το κλίμα της είναι δροσερό με καθαρό αέρα, κάτι που τραβάει τον κόσμο από το πολύβουο κέντρο των Αθηνών.
Την εποχή εκείνη, άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα ξενοδοχεία. Σιγά σιγά ο πληθυσμός της αυξάνεται όταν καταφθάνουν για να εγκατασταθούν στο προάστιο ομογενείς από την Χίο, την Αίγυπτο και την Κωνσταντινούπολη. Χτίζουν εντυπωσιακές εκλεκτικιστικές επαύλεις και πολυτελείς κατοικίες, οι οποίες σε συνδυασμό με τα απλούστερα σπίτια που προϋπήρχαν, οργανώνουν μια πολύμορφη και με αντιφατική, αρχιτεκτονική, συνοικία της πόλης.
Παρόλο που στην συνοικία εφαρμόστηκαν οι ευρωπαϊκές αρχιτεκτονικές τάσεις που κυριαρχούσαν εκείνη την περίοδο, το ελληνικό ύφος των κατοικιών δεν λείπει, καταφέρνοντας ένα τελείως μοναδικό στυλ για τις επαύλεις της Κηφισιάς.
Πηγές:
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών. (χ.χ). Μορφολογία –Ρυθμολογία, Θεωρεία των Αρχιτεκτονικών Μορφών & Ρυθμών. Εκλεκτισμός & Μοντερνίστικες Τάσεις. Ανακτήθηκε από http://morfologia.arch.duth.gr/3o_etos/3o_exam_VI/eklektikismos.pdf (Τελευταία πρόσβαση 7/7/2021).
Ζαρκάδα-Πιστιόλη, Χ. (1983). Ο εκλεκτικισμός στη Θεσσαλονίκη. Αρχαιολογία. Τεύχος 7, σελ. 90-96.
Λάββας, Γ.Π. (1984). Κλασικισμός, Ιστορισμός, Εκλεκτικισμός. Νεοκλασική Πόλη και Αρχιτεκτονική. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ/Σπουδαστήριο Ιστορίας Αρχιτεκτονικής, Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου.
Παπανδρέου, Ε. (1990). Εκλεκτικιστικές κατοικίες στην Κηφισιά στα χρόνια της «ΜπέλΕπόκ». Ανακτήθηκε από https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/06/37-8.pdf (Τελευταία πρόσβαση 7/7/2021).
Παρμενίδης, Γ και Ρούπα, Ε. Χ. (2003). Το αστικό έπιπλο στην Ελλάδα 1830-1940. Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π.
Πιέρρης, Ε. (2004). Ιστορία της Κηφισιάς. Ανακτήθηκε από https://www.kifissia.gr/el/history (Τελευταία πρόσβαση 7/7/2021).
Τζήμου, Κ. (2012). Ήταν κάποτε μια πόλη. Η γειτονιά των εξοχών. Ανακτήθηκε από https://parallaximag.gr/thessaloniki/itan-kapote-mia-poli-2 (Τελευταία πρόσβαση 7/7/2021).
