Καρύταινα ή αλλιώς το Τολέδο της Ελλάδας κατά τον Καζαντζάκη είναι ένας παραδοσιακός οικισμός στην Πελοπόννησο, χαρακτηριστικός της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής. Ως οικισμός, από την εμφάνισή του σύμφωνα με αναφορές διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο τόσο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, της Οθωμανικής κυριαρχίας και βεβαίως στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. Δεν είναι μόνο όμως οι λόγιοι, οι συγγραφείς και οι ποιητές που κάνουν ειδική μνεία, αλλά δύο τοπόσημά της απεικονίζονταν στην πίσω όψη του πεντοχίλιαρου, το γεφύρι και το κάστρο. Οι παλαιότεροι μπορούμε να το ανασύρουμε από τη μνήμη μας. Οι νεότεροι μπορούν να κάνουν μια γρήγορη αναζήτηση στο Internet και θα το διαπιστώσουν.
Η Καρύταινα έχει κηρυχθεί παραδοσιακός οικισμός, σύμφωνα με το ΦΕΚ Δ 594/13-11-1978. Βρίσκεται στην ορεινή Αρκαδία και διοικητικά ανήκει στον δήμο Γόρτυνος. Ο οικισμός χτισμένος σε υψόμετρο 582 μέτρων, περιβάλλεται από τον ποταμό Αλφειό και τον Λούσιο. Η θέση της Καρύταινας είναι σημαντική καθώς υπάρχει η δυνατότητα θέασης όλου του κάμπου της Μεγαλόπολης και ιστορικά αποτέλεσε σημείο ελέγχου του εμπορικού δρόμου μεταξύ ανατολικής και δυτικής Πελοποννήσου. Σε κάθε περίπτωση η ατμόσφαιρα που αποπνέει είναι ιδιαίτερη κατά τον διάβα στα στενά, την παρατήρηση των σπιτιών που είναι αδιάψευστοι μάρτυρες του παρελθόντος και στο ανέβασμα προς το κάστρο.
Γενικά στοιχεία
Η πρώτη αναφορά του οικισμού γίνεται τον 13ο αιώνα κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Για το κάστρο, σύμφωνα με έρευνες, χρησιμοποιήθηκαν τα ερείπια της αρχαίας Βρένθης που ήταν χτισμένη στην ίδια τοποθεσία. Ο οικισμός αναπτύχθηκε γύρω από το φράγκικο κάστρο. Την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, η Καρύταινα ήταν κέντρο καπνού, μεταξωτών και κρασιού, ενώ διετέλεσε σημαντικό ρόλο στην Ελληνική Επανάσταση με τον Γέρο του Μοριά να την καθιστά ορμητήριό του.
Το κάστρο
Χτίστηκε στα μέσα του 13ου αιώνα, πιθανότητα περί το 1245, από τον ιππότη Γοδεφρείδο ντε Μπρυγιέρ (Geoffrey de Bruyeres ή de Briel). Ήταν βαρώνος της Καρύταινας, όταν οι Φράγκοι κυριάρχησαν στην Πελοπόννησο μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Μεταξύ 1458 και 1460, το κάστρο πέρασε στην κυριαρχία των Τούρκων και συνέχισε να είναι κέντρο διοικητικής περιφέρειας. Ακολούθως την περίοδο 1687-1715 πέρασε στην κατοχή των Ενετών.
Το κάστρο έχει κάτοψη επιμήκη περίπου τριγωνική που ακολουθεί το εδαφικό ανάγλυφο. Έχει μήκος 110m και πλάτος στο πιο πλατύ σημείο 40m. Τα τείχη του έχουν ύψος 6-7m και πλάτος στο χαμηλότερο σημείο περίπου 2m. Ήταν κατασκευασμένα από ντόπιους αργούς λίθους και συνδετικό υλικό.
Στις δύο γωνίες υπάρχουν τριγωνικοί ψευδόπυργοι και στο μέσον της μίας πλευράς ένας ημικυκλικός. Περιμετρικά των τειχών βρίσκονται πολλά κτήρια που χρησίμευαν για τη διαμονή της οικογένειας του φεουδάρχη- του κυρίου του κάστρου.
Ο μεγάλος κεντρικός πύργος στο εσωτερικό του κάστρου δεν σώζεται σήμερα. Αυτό όμως που σώζεται είναι ένα διώροφο ορθογώνιο κτήριο μεγάλων διαστάσεων που χρησίμευε ως αίθουσα υποδοχής. Ο κάτω όροφος χρησίμευε ως κινστέρνα, δηλαδή ως υδατοδεξαμενή- δεξαμενή συλλογής νερού. Ο πάνω όροφος διέθετε τρία δωμάτια, ένα εκ των οποίων είχε τζάκι.
Ο ναός της Παναγίας
Έξω από το κάστρο υπάρχει ο ναός της Παναγίας. Κατασκευάστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα και είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και εξωνάρθηκα. Αυτό σημαίνει ότι ο χώρος του ναού διατάσσεται έτσι ώστε να σχηματίζεται στο εσωτερικό και στη στέγη σταυρός που εγγράφεται σε ορθογώνιο και περιελάμβανε ένας δεύτερο προθάλαμο μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα δύο μεσοβυζαντινά μαρμάρινα κιονόκρανα εντός του ναού.
Απέναντι από την εκκλησία έχτισε ο Κολοκοτρώνης το σπίτι του. Δεν έχει διασωθεί και στον χώρο υπάρχουν μόνο ερείπια. Το κτήριο ήταν διώροφο. Στο ισόγειο υπήρχαν βοηθητικές χρήσεις, όπως αποθήκη και στάβλος. Στον όροφο ήταν οι χώροι διημέρευσης και υπήρχαν μεγάλα παράθυρα που προσέφεραν άπλετη θέα προς τον κάμπο.
Πύργος Μαντζουρανόγιαννη
Αποτελεί ένα από τα καλύτερα και καλοδιατηρημένα παραδείγματα οχυρής βυζαντινής κατοικίας στην Πελοπόννησο. Βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του λόφου, κάτω από τον βόρειο προμαχώνα. Είναι υστεροβυζαντινός πύργος των τελων του 14ου ή αρχών του 15ου αιώνα. Έχει εξωτερικές διαστάσεις 8,2×8,8m και κατά τη διάρκεια του χρόνου έχει υποστεί τρεις τροποποιήσεις. Είναι διώροφος, αλλά ενδεχομένως να υπήρχε και τρίτος όροφος. Η είσοδος βρίσκεται στον πρώτο όροφο, ενώ στο ισόγειο δεν υπήρχαν ανοίγματα καθώς είχε δευτερεύουσα χρήση, κυρίως αποθηκευτική. Στον δεύτερο όροφο ήταν η κύρια κατοικία.
Ο οικισμός και η τυπική κατοικία
Το μικρό χωριό είναι χτισμένο γύρω από το κάστρο. Ο οικισμός διακρίνεται για τον μεσαιωνικό του χαρακτήρα που προσδίδουν τα σπίτια, το κάστρο, οι βυζαντινού και μεταβυζαντινού ρυθμού εκκλησίες. Ο χαρακτήρας δεν έχει αλλοιωθεί ιδιαίτερα με την πάροδο του χρόνου, μιας και επεμβάσεις που έχουν γίνει είναι αριθμητικά λίγες και φαίνονται ενταγμένες στο γενικό σύνολο.
Τα σπίτια φαίνεται να είναι γατζωμένα στην πλαγιά.Ουσιαστικά, λόγω της μεγάλης υψομετρικής διαφοράς τα κτίσματα ακολουθούν την φυσική κλίση του εδάφους. Τα περισσότερα αποτελούνται από δύο ή περισσότερους ορόφους. Κύριο δομικό υλικό είναι η πέτρα, ενώ για τα εσωτερικά χωρίσματα χρησιμοποιούνται πιο ελαφριές κατασκευές κυρίως από ξύλο. Σε όλη την έκταση της Καρύταινας μπορούμε να δούμε αρχοντικά του 19ου αιώνα που αποτελούν εξαιρετικά δείγματα φράγκικης και βυζαντινής αρχιτεκτονικής.
Ο οικισμός διακρίνεται στο κεντρικό τμήμα και το πάνω τμήμα (κεντρικός και πάνω μαχαλάς αντίστοιχα), όπου υπάρχουν διαφορετικές επιρροές. Στο κεντρικό τμήμα εντοπίζεται το εμπορικό κέντρο, διοικητικές υπηρεσίες και κατοικίες. Τα κτήρια εδώ έχουν βυζαντινές επιρροές. Στο πάνω τμήμα του οικισμού, εντοπίζονται κυρίως κατοικίες, η εμπορική δραστηριότητα είναι λιγοστή και αντίστοιχα εντοπίζονται ελάχιστες εκκλησίες. Σε αυτό το τμήμα, τα κτήρια έχουν οθωμανικές επιρροές αναφορικά με τον τρόπο κατασκευής τους. Έχουν απόσταση μεταξύ τους, είναι μεγάλα κτήρια, με κατώι για τη φύλαξη των ζώων και ορισμένα εξ αυτών έχουν εσωτερική στεγασμένη ή μη αυλή.
Μια τυπική κατοικία έχει μακροσκελή κάτοψη, με αναλογίες διαστάσεων περίπου 1 προς 2. Η κύρια όψη είναι προς τον δρόμο και φαίνεται να αναπτύσσεται σε 3 επίπεδα. Το ισόγειο συνήθως περιλαμβάνει τρεις χώρους: Εισερχόμενοι από την είσοδο υπάρχει ένας διάδρομος. Αριστερά συναντάται το «χειμωνιάτικο» δωμάτιο με το τζάκι, αριστερά βρίσκεται η σάλα και εμπρός η κάμαρη. Οι πόρτες και τα παράθυρα είναι ξύλινα, καφασωτά, με πλεκτά αγκωνάρια.
Πύργος Λεβένταινας
Είναι πυργόσπιτο του 15ου αιώνα που βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του οικισμού στην Καρύταινα. Πριν από μερικά χρόνια έγιναν εργασίες αποκατάστασης και πλέον είναι ριζικά αναστηλωμένος. Έχει ορθογώνια κάτοψη και αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα. Το ισόγειο ήταν το κατώι και χρησίμευε ως αποθηκευτικός χώρος. Στον πρώτο όροφο είναι η κύρια είσοδος και αποτελεί τον κύριο χώρο διημέρευσης. Ο κτιστός εξώστης που υπάρχει έμπροσθεν της εισόδου κατασκευάστηκε κατά τις εργασίες αποκατάστασης όπως και η πέτρινη σκάλα.
Το γεφύρι της Καρύταινας
Πρόκειται για ένα πέτρινο γεφύρι του 13ου αιώνα που χτίστηκε από τους Φράγκους. Ανακατασκευάστηκε το 1141 από τον Ραούλ Μανουήλ Μελική, ο οποίος έχτισε και το εκκλησάκι για το Γενέσιο της Θεοτόκου σε μία από τις βάσεις του γεφυριού. Σε αυτόν οφείλονται και τα ορθογώνια ανακουφιστικά ανοίγματα. Το γεφύρι είχε 5 άνισα μεταξύ τους τόξα, με το άνοιγμα του μεγαλυτέρου να φτάνει τα 9m. Είχε μήκος 50m και ύψος που έφτανε τα 12m. Σήμερα σώζονται μόνο τα 3 τόξα.
Σύμφωνα με λαϊκό μύθο, ο άρχοντας του κάστρου Γοδεφρείδος ντε Μπριγιέρ έχτισε τη γυναίκα του στα θεμέλια (στοιχείο της ανθρωποθυσίας που συναντάμε και στο γεφύρι της Άρτας) για να στεριώσει το γεφύρι. Μετά έκλεψε τη γυναίκα του πρωτοπαλίκαρού του, Δεμέστιχου Καταβά, και εγκατέλειψαν την Καρύταινα. Τη θέση του πήρε ο Καταβάς και έγινε άρχοντας του κάστρου.
Άλλα μνημεία που βρίσκονται στην Καρύταινα είναι οι βυζαντινές εκκλησίες της Ζωοδόχου Πηγής και του Αγίου Νικολάου, οι θολωτές πέτρινες κρήνες και ερείπια από τους 14 υδρόμυλους που λειτουργούσαν στην περιοχή.
Η Καρύταινα, ή αλλιώς Πέτρινη Πολιτεία, είναι μια ακόμα καστροπολιτεία της Πελοποννήσου. Πλούσια σε ιστορία, ιδιαίτερη αρχιτεκτονική με επιρροές από τους Φράγκους, το Βυζάντιο και τους Οθωμανούς, και ιδιαίτερα ατμοσφαιρική. Είναι διαφυλαγμένος ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας και παρά τις μικροαλλοίωσεις παραμένει ειλικρινής, πηγαίος και αυθεντικός αποτελώντας σημαντική αρχιτεκτονική παρακαταθήκη.
Πηγές άρθρου
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΚΤΗΡΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΟΛΩΝ. Νομός Αρκαδίας-Δήμος Γορτυνίας- Οικισμός: Καρύταινα. Ανακτήθηκε από http://5a.arch.ntua.gr/project/1107. (τελευταία πρόσβαση 1/4/2020)
Καρύταινα, η Πέτρινη Πολιτεία. Ανακτήθηκε από https://www.arcadiaportal.gr/sights/i-gefyra-tis-karytainas-kai-parekklisi-tis. (τελευταία πρόσβαση 1/4/2020)
Κάστρο Καρύταινας. Ανακτήθηκε από https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=karytaina. (τελευταία πρόσβαση 2/4/2020).
Πύργος Ματζουρανόγιαννη. Ανακτήθηκε από https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=matzour. (τελευταία πρόσβαση 2/4/2020)
Πύργος της Λεβένταινας. Ανακτήθηκε από https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=leventena. (τελευταία πρόσβαση 2/4/2020)
Το γεφύρι του πεντοχίλιαρου. Ανακτήθηκε από https://www.mixanitouxronou.gr/poio-einai-to-gefyri-toy-pentochiliaroy-onomastike-etsi-epeidi-eikonizotan-sto-chartonomisma-me-ton-kolokotroni-eftane-ta-12-metra-ypsos-kai-sta-themelia-toy-chtistike-i-gyn/. (τελευταία πρόσβαση 1/4/2020)
