Οι επιδημίες και η Θεσσαλονίκη
Ο Μεσαίωνας ήταν μια δύσκολη εποχή. Πνευματικά σκοτάδια, πόλεμοι αλλά και θανατηφόρες επιδημίες που αποδεκάτιζαν τον πληθυσμό, συχνά χωρίς διακρίσεις μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Ο Μαύρος Θάνατος ή Μαύρη Πανώλη, μια επιδημία πανώλης που ξεκίνησε το 1348, είναι η φονικότερη καταγεγραμμένη πανδημία. Οι νεκροί σε Ευρώπη, Ασία και βόρεια Αφρική υπολογίζεται ότι μπορεί να φτάνουν έως και 200 εκατομμύρια. Πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, όπως η Φλωρεντία, θρήνησαν τα 4/5 του πληθυσμού τους. Από την πανδημία αυτή, που μείωσε κατά 100 εκατομμύρια τον παγκόσμιο πληθυσμό της εποχής, χρειάστηκαν σχεδόν 3 αιώνες για να επανέλθει η Ευρώπη.
Η Θεσσαλονίκη, μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και σημαντικό εμπορικό λιμάνι τότε, δε θα μπορούσε να γλιτώσει. Ο 18ος αιώνας ήταν ιδιαίτερα σκληρός για τη Θεσσαλονίκη, με τη χολέρα και την πανούκλα να μαστίζουν τον πληθυσμό. Επιδημίες ξεσπούν το 1714, το 1730, το 1741, το 1781. Η επιδημία του 1741 φαίνεται να είναι η χειρότερη καταγεγραμμένη. Κρατά 8 μήνες, από τον Μάρτιο έως τον Οκτώβριο και αφήνει πίσω της 8.000 νεκρούς.
Η άγνωστη επιδημία της Θεσσαλονίκης δεν ήταν χολέρα
Τον Ιούνιο του 1783 -δύο μόλις χρόνια μετά την επιδημία χολέρας -μια ακόμη επιδημία χτυπά τη Θεσσαλονίκη. Αναφέρεται ως πανούκλα από τα χρονολόγια του Αριστοτέλη Σταυρόπουλου και του Κώστα Κωστή. Ωστόσο, ήδη από την εποχή εκείνη φαίνεται ότι διαφοροποιείται από την πανούκλα και θεωρείται διαφορετική ασθένεια.
Η έναρξη της επιδημίας τοποθετείται τον Ιούνιο του 1783 από τον Γάλλο έμπορο Jean Abeille σε επιστολή του. Δύο μήνες μετά, στις 30 Αυγούστου 1783, ο Βρετανός πρόξενος, σε επιστολή του προς την πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης, περιγράφει μια ζοφερή πραγματικότητα. Κάθε μέρα πεθαίνουν 60 άτομα, ενώ έχουν πεθάνει ή είναι κλινήρεις όλοι οι γιατροί της πόλης. Όσοι είχαν γλιτώσει, ακολούθησαν το κύμα φυγής προς τις Σποράδες και τη Βέροια.
Πυρετός ήταν το πρώτο σύμπτωμα για αυτή την άγνωστη επιδημία της Θεσσαλονίκης. Ένας πυρετός επίμονος, που επανερχόταν ξανά και ξανά. Ελάχιστοι Θεσσαλονικείς δεν νόσησαν. Άλλωστε οι κάτοικοι ήταν ακόμη ευάλωτοι, λαμβάνοντας υπόψη ότι είχαν επιβιώσει από την πρόσφατη επιδημία πανώλης. Σύμφωνα με τον Βρετανό πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, Sir Robert Ainslie, όλη η Οθωμανική Αυτοκρατορία μαστιζόταν από ελώδεις πυρετούς, ευλογιά και ιλαρά. Η Βασιλεύουσα δεν αποτελούσε εξαίρεση, όπως και η Σμύρνη. Η τελευταία ταλανιζόταν από πυρετούς που χαρακτηρίζονται ως «βρωμεροί και κακοήθεις», ορολογία που συνήθως αποδίδονταν στον τύφο.
Δύσκολα μπορεί να καταλήξει κανείς σε ένα ασφαλές συμπέρασμα για το ποια ήταν η άγνωστη επιδημία της Θεσσαλονίκης. Σίγουρα δεν ήταν ούτε χολέρα ούτε πανούκλα. Θα μπορούσε να είναι κάποια ιογενής λοίμωξη. Το πιθανότερο, πάντως, είναι ότι επρόκειτο για τυφοειδή πυρετό, όπως αυτό υπαινίσσονται οι πηγές για την Σμύρνη. Η ασθένεια αυτή μεταδίδεται από τους ψύλλους των ποντικών ή τις ψείρες. Παρατηρείται δε πολύ μεγάλη θνησιμότητα -50% των προσβεβλημένων καταλήγει, ιδιαίτερα αυτοί που ανήκουν σε ευάλωτη ομάδα, όπως οι ηλικιωμένοι. Ένα άλλο στοιχείο που οδηγεί προς τον τύφο είναι πως η μέθοδος της απομόνωσης δεν φάνηκε να έχει αποτελέσματα. Πράγματι, αν οι ψείρες είναι το όχημα μετάδοσης της ασθένειας, ακόμη και στην απομόνωση βρίσκουν τα θύματά τους. Τέλος, το ποσοστό θνησιμότητας του υπηρετικού προσωπικού είναι ιδιαίτερο υψηλό, δείχνοντας ότι οι συνθήκες διαβίωσης διευκολύνουν τη μόλυνση.
Μπορεί να μην είναι σίγουρο ποια ήταν η άγνωστη επιδημία που έπληξε τη Θεσσαλονίκη το 1783, ωστόσο είναι σίγουρο πως άφησε πίσω της χιλιάδες νεκρούς. Οι αναφορές είναι ίσως υπερβολικές. Βενετικές πηγές τον Ιανουάριο του 1784 αναφέρουν πως τα θύματα της νέας επιδημίας είναι περισσότερα από αυτά της επιδημίας του 1781. Ο Γάλλος πρόξενος αναφέρει πως η πανώλη του 1781 είχε σκοτώσει 25.000-30.000 Θεσσαλονικείς. Ωστόσο, αν αναλογιστούμε πως τότε η Θεσσαλονίκη αριθμούσε 60.000 ψυχές, ο αριθμός που δίνει ο Γάλλος πρόξενος αντιστοιχεί στο μισό του πληθυσμού. Αν λοιπόν οι βενετικές πηγές ήταν ακριβείς, τότε θα είχαν πεθάνει οι περισσότεροι από όσους είχαν επιβιώσει και η πόλη θα είχε ερημώσει. Ερήμωση, όμως της πόλης δεν αναφέρεται πουθενά.
Το σίγουρο είναι, πάντως, πως η άγνωστη επιδημία της Θεσσαλονίκης είχε χιλιάδες θύματα. Αξιοσημείωτο είναι πως κανείς δεν κάνει εκτενή αναφορά στα συμπτώματα, τα οποία σήμερα θα βοηθούσαν σε έναν προσδιορισμό της ασθένειας. Αυτό βέβαια δεν πρέπει να προκαλεί εντύπωση. Οι άνθρωποι τότε ήταν τόσο εξοικειωμένοι με τον θάνατο, ώστε μετέφεραν τα γεγονότα, χωρίς δραματικές περιγραφές και σχόλια.
Πηγές:
Γούναρης Β. Κ. (2011). Επιδημία στη Θεσσαλονίκη το 1783. Μακεδονικά, 37, 293–295. Ανακτήθηκε από: https://doi.org/10.12681/makedonika.55 (τελευταία πρόσβαση: 28/10/2024)
Μανιάτης, Μ. (2020). Η άγνωστη επιδημία της Θεσσαλονίκης που σκότωσε χιλιάδες. Oneman. Ανακτήθηκε από: www.oneman.gr (τελευταία πρόσβαση: 28/10/2024)
Πανουκλόσπιτο. Η ξύλινη παράγκα στη Θεσσαλονίκη όπου νοσηλεύονταν οι ασθενείς με πανώλη. Οι άθλιες συνθήκες. Ανακτήθηκε από: www.mixanitouxronou.gr (τελευταία πρόσβαση: 28/10/2024)
