Καρπούζι: οικογένεια και διατροφικά οφέλη
Το καρπούζι ανήκει στην οικογένεια των Κολοκυνθοειδών (Cucurbitaciae). Από την κατάταξη αυτή φαίνεται πως το αγαπημένο φρούτο του καλοκαιριού δεν είναι φρούτο, αλλά … λαχανικό! Πράγματι, το καρπούζι συγγενεύει όχι μόνο με το πεπόνι, τις κολοκύθες, αλλά και τα εξίσου πλούσια σε νερό αγγούρια.
Το επιστημονικό όνομα του καρπουζιού είναι Citrullus Lanatus ή ελληνιστί Κίτρουλλος ο εριώδης. Αποτελείται κατά 92 % από νερό, έχει λίγες θερμίδες και μηδενικά λιπαρά. Περιέχει βιταμίνες Α, Β6, C, ενώ είναι πλούσιο σε αντιοξειδωτικά και αμινοξέα. Είναι, επίσης, ιδιαίτερα πλούσιο σε λυκοπένιο, που του δίνει και το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα, κερδίζοντας σε περιεκτικότητα και αυτήν ακόμη την ντομάτα. Να σημειωθεί ότι όλα τα μέρη του καρπουζιού μπορούν να φαγωθούν.
Ιστορία του καρπουζιού: οι αφρικανικές ρίζες
Το καρπούζι φαίνεται να καταναλώνεται εδώ και 5.000 χρόνια. Σπόροι καρπουζιού βρέθηκαν σε ανασκαφή τοποθεσίας στη Λιβύη, χρονολογούμενη 5.000 χρόνια πριν. Μέσα σε ένα τάφο στην Saqqara της Αιγύπτου βρέθηκε παράσταση όπου διακρίνεται ένας ευμεγέθης, μακρόστενος καρπός με τις χαρακτηριστικές γραμμές, που θυμίζει το καρπούζι όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Εικόνες καρπουζιών έχουν βρεθεί και στον τάφο του Τουταγχαμών, ενώ σε ιερογλυφικά διαβάζουμε και μια παραίνεση που λέει «Γέμισε το στομάχι σου με καρπούζι», που φαίνεται να ταυτίζεται με τη σημερινή φράση «Don’t worry, be happy».
Το σημερινό καρπούζι είναι αποτέλεσμα συστηματικής καλλιέργειας. Ποιοι το καλλιέργησαν πρώτοι όμως; Η παρουσία σπόρων καρπουζιού σε τάφους, αλλά και οι απεικονίσεις του σε ταφικές παραστάσεις δείχνουν ως πρώτους διδάξαντες τους Αιγύπτιους. Ωστόσο, δεν αποκλείεται το Σουδάν να γέννησε και την καλλιέργεια του καρπουζιού. Την εποχή του ακμαίου αιγυπτιακού πολιτισμού στην περιοχή του Σουδάν ζούσαν οι Νούβιοι, οπότε μπορεί να είναι αυτοί που πρώτοι ξεκίνησαν τη συστηματική καλλιέργειά του. Αιγύπτιοι ή Νούβιοι, το σίγουρο είναι πως η ιστορία του καρπουζιού ξεκινά στην περιοχή αυτή της Αφρικής.
Ερωτηματικά πάντως προκαλεί η απόφαση να καλλιεργηθεί ένας καρπός που στην άγρια ποικιλία του δεν είναι ιδιαίτερα εύγευστος. Η απάντηση βρίσκεται μάλλον στην υψηλή περιεκτικότητα του καρπουζιού σε νερό. Τα καρπούζια, εφόσον διατηρηθούν σε σκιερό, δροσερό μέρος, είναι κατάλληλα προς βρώση για βδομάδες, ακόμη και για μήνες. Αυτός ίσως είναι και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι τοποθετούσαν καρπούζια στα ταφικά οικοδομήματα. Ο νεκρός είχε να διανύσει ένα μακρύ ταξίδι ως τον Άλλο Κόσμο, οπότε χρειαζόταν νερό για τον δρόμο.
Βέβαια αναφορές για το καρπούζι δεν υπάρχουν μόνο σε αιγυπτιακούς τάφους. Σε πολυάριθμα εβραϊκά χειρόγραφα γίνονται αναφορές στο καρπούζι που στην εβραϊκή γλώσσα αναφέρεται ως «avattihim». Τον 3ο αιώνα μ.Χ. το καρπούζι φορολογικά αναφέρεται στην ίδια κατηγορία με τα σύκα και το σταφύλι. Κοινό στοιχείο όλων αυτών είναι η γλυκιά γεύση, επομένως το καρπούζι είχε μετεξελιχθεί ήδη σε ένα εύγευστο φρούτο. Όπως το γνώρισαν και οι Ευρωπαίοι.
Ιστορία του καρπουζιού: το πέρασμα στην Ευρώπη
Το καρπούζι πέρασε τη Μεσόγειο και έφτασε σε ευρωπαϊκά εδάφη. Εκτός από το εμπόριο, στην εξάπλωσή του βοήθησε και η περιεκτικότητα σε νερό, αφού στα μακρινά θαλασσινά ταξίδια λειτουργούσε ως ένα «φυσικό παγούρι» για νερό.
Στην αρχαία Ελλάδα γιατροί, όπως ο Ιπποκράτης και ο Διοσκουρίδης εξαίρουν τις θεραπευτικές του ιδιότητες, επισημαίνοντας τις διουρητικές του ιδιότητες. Αναφέρεται, επίσης, ως μέσο αντιμετώπισης της θερμοπληξίας και του πυρετού σε παιδιά, τοποθετώντας τις δροσερές φλούδες του καρπουζιού στο μέτωπό τους, εν είδει κομπρέσας.
Στα ρωμαϊκά χρόνια ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος μιλά με θαυμασμό για το δροσερό φαγητό που προσφέρει η σάρκα του καρπουζιού. Η οποία μάλλον δεν έχει αποκτήσει ακόμη το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα της, αφού ακόμη και αρκετά χρόνια αργότερα, στα βυζαντινά χρόνια οι απεικονίσεις του καρπουζιού δείχνουν το εσωτερικό με κίτρινο έως πορτοκαλί χρώμα. Τα επόμενα χρόνια θα αρχίσει να κοκκινίζει και να γίνεται γλυκύτερο.
Υδροπέπων, καρπούζι ή χειμωνικό;
Σύμφωνα με μια θεωρία οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν το καρπούζι «υδροπέπων». Η ονομασία αυτή θυμίζει το αγγλικό «watermelon», το γερμανικό «Wassermelone» και το ιταλικό «melone d’acqua». Ωστόσο ο όρος είναι νεότερος. Ο Νίκος Σαραντάκος αναφέρει πως η ονομασία υδροπέπων αποτελεί μεταφραστικό δάνειο από το γαλλικό «melon d’eau». To «melon» που συναντάμε σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες προέρχεται από το λατινικό melo ή melopepo. Αυτά με τη σειρά τους προέρχονται από το αρχαίο ελληνικό μηλοπέπων. Και ποιο φρούτο είναι ο μηλοπέπων των αρχαίων Ελλήνων; Ίσως το πεπόνι, ίσως το καρπούζι ή ίσως και τα δύο, αφού άλλωστε ανήκουν στην ίδια οικογένεια.
Στην Ελλάδα πάντως δεν έπιασε το μεταφραστικό δάνειο και το καρπούζι νίκησε τον υδροπέπονα. Η λέξη «καρπούζι» προέρχεται από το τουρκικό karpuz, το οποίο με τη σειρά του σχετίζεται με το περσικό «xarbuz». Οι Γάλλοι πάντως προτιμούν την ονομασία pastèque από το αραβικό battiha. Αυτή η ονομασία επιβίωσε και στην ακριτική και γειτνιάζουσα με τους Άραβες Κύπρο, κι έτσι εκεί το καρπούζι λέγεται «παττίχα».
Υπάρχει ελληνική ονομασία για το φρούτο που σημαδεύει το ελληνικό καλοκαίρι; Στα βυζαντινά χρόνια το καρπούζι καλούνταν «σαρακηνικός πέπων», αφού οι Σαρακηνοί με τα ταξίδια τους το διέδωσαν στην Ευρώπη. Μεταγενέστερα καλείται και χειμωνικόν, καθώς τα όψιμα καρπούζια διατηρούνταν μέχρι τα Χριστούγεννα. Υπάρχει μάλιστα και μια παροιμία: «Γυναίκα και χειμωνικό, η τύχη τα διαλέγει». Οι Ούγγροι πάντως, άγνωστο γιατί, ονομάζουν το καρπούζι görögdinnye, δηλαδή «ελληνικό πεπόνι».
Το καρπούζι στην τέχνη και το καρπούζι ως σύμβολο
Το καρπούζι έχει εμπνεύσει ποιητές, συγγραφείς και ζωγράφους. Ο Μαρκ Τουέιν έγραψε πως όποιος γεύεται καρπούζι μαθαίνει «τι τρώνε οι άγγελοι». Ο Πάμπλο Νερούδα αφιερώνει ένα ολόκληρο ποίημα στο δροσερό φρούτο με τον τίτλο «Ωδή στο καρπούζι». Καρπούζια ζωγράφισε η Φρίντα Κάλο στο τελευταίο έργο της «Viva la Vida», ένα παραλληλισμό με το δικό της ταλαιπωρημένο σώμα. που έκρυβε μια ζωηρή, δημιουργική ψυχή. Η φέτα του καρπουζιού έγινε σύμβολο της δοκιμαζόμενης Παλαιστίνης, αφού τα χρώματά της θυμίζουν την παλαιστινιακή σημαία.
Το καρπούζι έχει περάσει και στη μαζική κουλτούρα: φουσκωτά παραλίας, τσάντες, σκουλαρίκια στολίζονται στα χρώματα του καρπουζιού ή παίρνουν το σχήμα μιας φέτας. Υπάρχει ακόμη και μέρα αφιερωμένη στο καρπούζι, η 3η Αυγούστου. Μια μέρα αφιερωμένη στη γεύση, τα αρώματα και τα χρώματα του καρπουζιού, στην κορύφωση του καλοκαιριού, ωδή στον βασιλιά των καλοκαιρινών φρούτων.
Βαϊτσοπούλου, Α. (2022). Το καρπούζι είναι «αυτό που τρώνε οι άγγελοι» από τον Τουταγχαμών μέχρι τη Frida Kahlo. POPAGANDA. Ανακτήθηκε από: https://popaganda.gr/table/to-karpoyzi-einai-ayto-poy-trone-oi-aggeloi-apo-ton-toytagchamon-mechri-ti-frida-kahlo/ (τελευταία πρόσβαση: 26/07/2025)
Dobrijeciv, D. & Szalay, J. (2022). Watermelon: Health benefits, risks & nutrition facts. Livescience. Ανακτήθηκε από: https://www.livescience.com/46019-watermelon-nutrition.html (τελευταία πρόσβαση: 26/07/2025)
Fernadez, M. (2022). Γιατί το πεπόνι δεν είναι φρούτο. Huffpost. Ανακτήθηκε από: https://www.huffingtonpost.gr/life/giati-to-peponi-den-ine-frouto/ (τελευταία πρόσβαση: 26/07/2025)
Fox, A. (2021). Researchers Uncover the Watermelon’s Origins. Smithsonian magazine. Ανακτήθηκε από: https://www.livescience.com/where-do-watermelons-come-from.html(τελευταία πρόσβαση: 26/07/2025)
Plackett, B. (2021). Where did watermelons come from? Livescience. Ανακτήθηκε από: https://www.livescience.com/46019-watermelon-nutrition.html (τελευταία πρόσβαση: 26/07/2025)
Σαραντάκος, Ν. (2010). Το ελληνικό πεπόνι με τα πολλά ονόματα. Από το ιστολόγιο «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Ανακτήθηκε από: https://sarantakos.wordpress.com/2010/08/23/karpuz/ (τελευταία πρόσβαση: 26/07/2025)
Strauss, M. (2015). The 5,000 Year Secret History of the Watermelon. National Geographic. Ανακτήθηκε από: https://www.nationalgeographic.com/history/article/150821-watermelon-fruit-history-agriculture (τελευταία πρόσβαση: 26/07/2025)
