Η Σίφνος είναι ένα υπέροχο και μοναδικό νησί των Κυκλάδων που σε μαγνητίζει από το πρώτο λεπτό που θα βρεθείς εκεί. Η ηρεμία του τόπου, τα γραφικά χωριά, η ησυχία ανάμεσα στα αρχοντικά κτίρια του Αρτεμώνα, το ατμοσφαιρικό Κάστρο και η Χρυσοπηγή, είναι μερικά από τα στοιχεία που καθηλώνουν το νησί αυτό στην μνήμη των επισκεπτών. Γνωστή επίσης, για τις σπουδαίες προσωπικότητες όπως ο Νικόλαος Τσελεμεντές, αλλά και ο Νικόλαος Χρυσόγελος που έχουν αφήσει το στίγμα τους στην νεότερη ιστορία και κατάγονται από το Κυκλαδονήσι. Αυτή είναι η εικόνα της Σίφνου που κρατάει κανείς σήμερα. Πέρα από τον τουριστικό της χαρακτήρα, κοιτώντας στο μακρινό παρελθόν των Κυκλάδων, ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ., η Σίφνος ήταν ζωτικός κόμβος στην καρδιά του Αιγαίου, ενώ το εγκώμιο της πλέχτηκε χάρις σε ένα πράγμα: το χρυσάφι. Πως πρωταγωνίστησε όμως αυτό το μικρό νησί; Ας εξερευνήσουμε λοιπόν το ένδοξο παρελθόν… Σίφνος: χρυσός και ιστορία!
Η Σίφνος πιθανότατα πήρε το όνομα της από τον Αττικό ήρωα γιό του Σουνίου ή του Ήλιου –Σίφνο-, που θεωρείται και ο πρώτος οικιστής του νησιού. Κατά άλλες εκδοχές (και αρκετά βάσιμες), η ονομασία Σίφνος παραπέμπει στο αρχαιοελληνικό “σίφνος” δηλαδή “κούφιος“, ενώ σύμφωνα με τον Πλίνιο, το νησί αναφερόταν παλαιότερα και ως “Ακίς” ή “Μεροπία“. Ο υπόγειος θησαυρός του νησιού, δημιούργησε στην ουσία έναν τόπο ισχυρό, καθώς θεωρείται ως μία από τις πλουσιότερες πόλεις του Αιγαίου (και όχι μόνο), αφού τα πλούσια σε χρυσό και άργυρο μεταλλεία της, την έκαναν ξακουστή σε όλη την Αρχαία Ελλάδα. Η σπουδαία εξορυκτική δραστηριότητα ξεκίνησε γύρω στο 3.000 π.Χ., δηλαδή στην Προκυκλαδική Περίοδο (2800-2000π.Χ.), με τα μεταλλεία του σημερινού Άγιου Σώστη, και του Αποκοφτού να προδίδουν την ύπαρξη χρυσού. Η Σίφνος δεν σταμάτησε να δίνει τα πολύτιμα λάφυρα της για πολλούς αιώνες, ενώ υπάρχουν αποδείξεις για χρήση πρωτόγονων τεχνικών: φωτιά και απότομη ψύξη για διάνοιξη πετρωμάτων, καθώς και βασικά εργαλεία για εξόρυξη και διαχωρισμό του μεταλλεύματος. Τα κοιτάσματα χρυσού ήταν τα σημαντικότερα και εκτείνονταν στην Νοτιοανατολική πλευρά του νησιού, κυρίως στο Αποκοφτό (με την διάσημο εκκλησάκι της Χρυσοπηγής), στον Φάρο και τον Άσπρο Πύργο. Στα συγκεκριμένα μέρη, τα μεταλλεία ήταν αρκετά κοντά στην θάλασσα και πραγματικά η άμμος έχει έντονο χρυσό χρώμα ακόμα στο μάτι του επισκέπτη σήμερα. Τα μεταλλεία αργυρού, εντοπίζονται στο Βόρειο τμήμα του νησιού, στις περιοχές Άϊ Σώστης, Άγιος Συλίβεστρος, ενώ υπήρχε και μεγάλη εξόρυξη σε μέταλλα όπως: μόλυβδος, χαλκός, σίδηρος και ψευδάργυρος.
Όταν αναφερόμαστε στα μεταλλεία της Σίφνου, το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό μας είναι ένα: πλούτος. Και αυτή είναι η σπουδαία πραγματικότητα του νησιού, που μεσουρανούσε ήδη από το 2.000 π.Χ, όταν και έγινε η πραγματική επέκταση εξόρυξης στα μεταλλεία και η τεχνογνωσία φαίνεται να ακμάζει. Η Σίφνος ήταν ένα κέντρο “διερχομένων” για όσους αναζητούσαν τον πολυπόθητο χρυσό, με τους Μινωίτες και τους Μυκηναίους να έχουν σημαντικό μεταλλευτικό εμπόριο με το νησί. Το σημαντικότερο γεγονός που αποδεικνύει την ισχυρή θέση του νησιού στην ιστορία, είναι όταν και κατά την Αρχαϊκή Περίοδο (900-600 π.Χ.) κόβεται ένα από τα πρώτα χρυσά νομίσματα διπλής όψης, με υψηλή λεπτομέρεια. Η περίοδος αυτή μας δείχνει μέσω αρχαιολογικών ερευνών και ευρημάτων, πως η Σίφνος ήταν ένα μεγάλο σεντούκι θησαυρού, που οι κάτοικοι είχαν ανοίξει και απολάμβαναν. Οι κάτοικοι εκμεταλλεύονται την γη τους στο έπακρο και αποκτούν παραπάνω πλούτο, απ’ όσο ίσως και μπορούσαν να αντέξουν. Αποκορύφωμα της αίγλης που απολάμβανε το νησί, είναι ο περίφημος “Θησαυρός των Σιφνίων” που δώρισαν στους Δελφούς το 525π.Χ. Ο Θησαυρός των Σιφνίων, ήταν ένα περίτεχνο οικοδόμημα στον ιερότερο τόπο της Ελλάδας, όπου στέγαζε τα πολύτιμα αναθήματα της πόλης τους. Ήταν ίσως το πιο εντυπωσιακό κτίριο που συναντούσε κανείς στους Δελφούς (σύμφωνα με τον Ηρόδοτο και τον Παυσανία), Ιωνικού ρυθμού, φτιαγμένο από λευκό μάρμαρο, με εξαιρετικό γλυπτό και χρωματιστό διάκοσμο που απεικόνιζε μυθολογικές εκβάσεις, αποτελούμενο από Καρυάτιδες αντί για κίονες. Ο Θησαυρός της Σίφνου (που σώζεται μερικώς σήμερα), δεν ήταν απλώς ένα δώρο από τους πλούσιους κατοίκους του νησιού, αλλά μια ένδειξη πλούτου και πολιτικής οργάνωσης, ενώ συμβολίζει έμπρακτα και την ισχυρή θέση που κατείχε ανάμεσα στις πόλεις, που προσπαθούσαν να αποκτήσουν οικονομική δύναμη και σταθερότητα. Την ίδια περίοδο (524 π.Χ.), σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η Σίφνος θα δεχτεί ένα ισχυρό πλήγμα. Σάμιοι έσπευσαν στο νησί της Σίφνου με τα πλοία τους, να ζητήσουν χρηματικό δάνειο για την αποπεράτωση του Ηραίου που κατασκεύαζαν. Οι Σίφνιοι αρνήθηκαν να τους δανείσουν χρήματα και τότε οι Σάμιοι επιτέθηκαν στο νησί, το λεηλάτησαν και απέσπασαν με την βία 100 τάλαντα. Αν κάνουμε τα μαθηματικά, αυτό ισοδυναμεί με 2.6 (!) τόνους χρυσού, ένα εξωφρενικά τεράστιο ποσό για την εποχή, κάτι που φανερώνει ότι η Σίφνος είχε τρομερό πλούτο… Αυτή ίσως ήταν η αρχή για μια κρίσιμη περίοδο των Σιφνίων.
Η μεταλλευτική δραστηριότητα στην Σίφνο συνεχίστηκε και μετά της Σαμιακής επιδρομής, όμως φαίνεται πως περιορίζεται αρκετά. Άλλες πιθανές αιτίες για τον περιορισμό των εξορύξεων, είναι η κατάρρευση αρκετών στοών λόγω πλημμυρών, ενώ μετά από τόσα χρόνια σίγουρα και οι πηγές άρχισαν να εξαντλούνται. Σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, η Σίφνος ήταν ένα νησί – τόπος λατρείας του Απόλλωνα. Αυτό σήμαινε πως το 1/10 (φόρος της δεκάτης) των κερδών, έπρεπε να αποδίδονται κάθε χρόνο στον προστάτη – θεό τους, κάτι που δεν έγινε και αυτός έπληξε το νησί με τρομερές πλημμύρες. Η εξόρυξη σταδιακά μειώνεται, ενώ στα Ελληνιστικά και Ρωμαϊκά χρόνια (300 π.Χ.-300 μ.Χ.), περιστασιακά τα μεταλλεία λειτουργούν για να αποδώσουν μικρά ποσοστά από μόλυβδο και χαλκό. Κατά την Βυζαντινή περίοδο (4ος-15ος αιώνας), ο υπόγειος θησαυρός της Σίφνου, ήταν ήδη αρκετά εξαντλημένος, ενώ το ενδιαφέρον της Αυτοκρατορίας για κοιτάσματα χρυσού, είχε στραφεί προς την πλούσια Ανατολή (Αρμενία, Πόντος, Καππαδοκία). Οι Βυζαντινές πηγές αναφέρουν την άσχημη κατάσταση στις υπόγειες στοές της Σίφνου, κάτι που θα καθιστούσε τις εργασίες δαπανηρές και δύσκολες, σε αντίθεση με την Θάσο και το Λαύριο που εκπονούσαν ακόμα μέταλλα. Και μπορεί ο χρυσός της Σίφνου να συνοδευόταν από μύθους και θρύλους του παρελθόντος, αλλά δυστυχώς κατά των Μεσαίωνα οι ενδείξεις αφορούν την πλήρη εγκατάλειψη των στοών, όπου αναφέρονται ακόμα ως ερειπωμένες, επιχωματωμένες και γεμάτες νερό…
Η μυθολογία της Σίφνου, αφορά κυρίως το Ιωνικό φύλο του ήρωα Σίφνου με καταγωγή από την Αττική, κάτι που προσέδιδε στους κατοίκους μια θεϊκή ταυτότητα, ως απόγονοι του θεού Ήλιου. Οι κάτοικοι του νησιού φημίζονταν για τα πλούτη τους, ενώ ίσως η αλαζονεία τους απέναντι στον θεό Απόλλωνα, τους οδήγησε στο κλασικό μοτίβο της Ελληνικής μυθολογίας: Ύβρις – Νέμεσις – Τίσις. Μέχρι την τελευταία πράξη, το νησί ήταν ένας τόπος λατρείας του θεού Απόλλωνα και της αδερφής του Άρτεμις, ενώ οι τοπικοί θρύλοι μιλούν για “ατελείωτες στοές” με ήχους και φωνές (πιθανότατα ένδειξη φόβου προς τους θεούς). Σε σχέση με άλλα νησιά των Κυκλάδων, η Σίφνος έχει ελάχιστα μνημεία να μας θυμίζουν την -κυριολεκτικά- χρυσή της εποχή, με το Κάστρο να εικάζεται πως ήταν το επίκεντρο του αρχαϊκού-κλασικού οικισμού. Στο Κάστρο της Σίφνου, υπάρχουν ενδείξεις πως χρησιμοποιήθηκε ως Ακρόπολη – οχυρό, με τα κυκλώπεια τείχη του να χρονολογούνται από τον 8ο π.Χ. αιώνα. Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να εξερευνήσει κανείς ως επισκέπτης στο νησί, είναι οι περίφημοι αρχαίοι Πύργοι του, πολλαπλών χρήσεων. Σύμφωνα με τους ερευνητές, ένα τεράστιο δίκτυο 77 φρυκτωριών κοσμούσε το νησί από τον 6ο αι. π.Χ. έως τον 3ο αι. π.Χ. Οι Πύργοι της Σίφνου χρησίμευαν τόσο στην επικοινωνία, όσο και στην επιτήρηση των μεταλλείων, ενώ δεν αποκλείεται να ήταν και αποθηκευτικοί χώροι. Ο Άσπρος Πύργος κοντά στον Πλατύ Γιαλό, ο Μαύρος Πύργος στον δρόμο προς Αρτεμώνα και οι Πύργοι Αγίας Άννας και Καμάρας, είναι οι καλύτερα σωζόμενοι και επισκέψιμοι σήμερα. Ένα πιο σύγχρονο στοιχείο που ξεχωρίζει το νησί, είναι πως κατέχει τον μεγαλύτερο αριθμό εκκλησιών (237) στις Κυκλάδες, αφού κυριολεκτικά τα εκκλησάκια είναι παντού, πολλές φορές χωρίς να το καταλαβαίνει ο επισκέπτης. Πολλά από αυτά έχουν χαρακτηριστεί ιστορικά μνημεία λόγω του αρχιτεκτονικού και ιστορικού τους ενδιαφέροντος, ενώ κάνοντας και μία ιστορική αναδρομή, κάποια έχουν χτιστεί με κίονες, βάσεις και αψίδες των ναών του Απόλλωνα…
Η Σίφνος, ο χρυσός και η ιστορία της την καθιστούν μια αρχαία υπερδύναμη που επλήγη αδιανόητα. Εκτός από ένα καλόγουστο Κυκλαδίτικο νησί, με κομψή αρχιτεκτονική και ήσυχες παραλίες, είναι κυριολεκτικά ένα χώμα που κάποτε έβγαζε χρυσό αδιάκοπα. Από τα αρχαία μεταλλεία, στον Θησαυρό των Σιφνίων, έως τις σιωπηλές της στοές, το νησί κουβαλάει μια δόξα που ακούστηκε δυνατά κατά την ακμή του. Μια κληρονομιά που υπερβαίνει τον χρόνο, ο χρυσός της που δεν λάμπει πια, αλλά τιμάται ακόμα στην μνήμη των κατοίκων, οδηγεί στο συμπέρασμα πως η Σίφνος τίθεται προς επανεξέταση, ως πεδίο μελέτης της αρχαίας οικονομίας, τεχνολογίας και θρησκευτικής πρακτικής. Η ιστορία της, αποτελεί σπουδαίο παράδειγμα, πως ο φυσικός πλούτος μπορεί να καθορίσει την μοίρα ενός τόπου, αρκεί τα όρια να θέτονται σωστά και με σεβασμό.
Πηγές Άρθρου:
Πασσάς, Ι. 2008. Σίφνος, το Νησί του Απόλλωνα: Μυθολογία, Ιστορία, Αρχαιολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Δήμου Σίφνου
Δελτίο Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΔΑΕ). 2004. «Σίφνος: Ανασκαφές και Καταγραφές Πύργων». ΑΔelt 59 (B΄): 211–226
Σταυρουλάκη, Μ. (1999). Η μεταλλευτική ιστορία της Σίφνου. Αρχαιολογία και Τέχνες
Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. (2022). Αρχαιολογικοί χώροι Σίφνου. Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων
Herodotus. (2003). The histories (R. Waterfield, Trans.). Oxford University Press. (Original work published ca. 430 BCE)
