Έθιμο της Ειρεσιώνης: προσφορές καρπών για αφθονία αγαθών
Το έθιμο της Ειρεσιώνης αφορά τον στολισμό κλαδιών ελιάς. Το όνομα «Ειρεσιώνη» σχετίζεται με τον τρόπο στολισμού. Σύμφωνα με το λεξικό Lidell-Scott η λέξη προέρχεται από το αρχαιοελληνικό «είρος», έριον, δηλαδή μαλλί. Πράγματι τα κλαδιά ελιάς στολίζονταν με μάλλινα νήματα, κόκκινου και λευκού χρώματος. Πάνω σε αυτές έδεναν κάθε λογής καρπούς φθινοπωρινούς, όπως καρύδια, κάστανα, ρόδια αλλά και αποξηραμένα φρούτα, όπως σύκα, καθώς και δημητριακά. Δεν έλειπαν και μικρά μπουκαλάκια γεμάτα κρασί και λάδι, συμπληρώνοντας το τρίπτυχο ελιά-αμπέλι-σιτάρι που σημάδεψε τον ελληνικό πολιτισμό.
Το έθιμο της Ειρεσιώνης ελάμβανε χώρα κατά τον μήνα Πυανεψιώνα. Ο Πυανεψίων ήταν ο τέταρτος μήνας του αττικού ημερολογίου και χρονικά αντιστοιχούσε στα μέσα Οκτωβρίου έως τα μέσα Νοεμβρίου. Πήρε το όνομά του από τα Πυανέψια, μια γιορτή αφιερωμένη στον θεό Απόλλωνα. Κατά τη διάρκεια της γιορτής αυτής στόλιζαν την Ειρεσιώνη. Ύστερα, παιδιά αμφιθαλή -που είχαν δηλαδή και τους δύο γονείς ζωντανούς, άρα θεωρούνταν τυχερά- περιφέρονταν από σπίτι σε σπίτι κρατώντας τα στολισμένα κλαδιά ελιάς. Τραγουδούσαν μάλιστα ένα τραγούδι, θυμίζοντας τα σημερινά κάλαντα, χωρίς ωστόσο να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα. Ήταν περισσότερο μια ευχή για αφθονία αγαθών, όπως φαίνεται από τους στίχους που μας παραδίδει ο Πλούταρχος:
«Ειρεσιώνη σύκα φέρει και πίονας άρτους
και μέλι εν κοτύλη και έλαιον αναψήσασθαι
και κύλικ’ εύζωρον, ως αν μεθύουσα καθεύδη»Advertising
Στη συνέχεια έραναν το κλαδί της Ειρεσιώνης με κρασί από ένα τελετουργικό αγγείο και το κρεμούσαν στην πόρτα. Εκεί έμενε έναν ολόκληρο χρόνο, μέχρι την επόμενη γιορτή, οπότε και καιγόταν τελετουργικά, πριν κρεμάσουν την καινούρια Ειρεσιώνη.
Έθιμο της Ειρεσιώνης: μυθολογική προέλευση
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο το έθιμο της Ειρεσιώνης συνδέεται με τον Θησέα. Ο γιος του Αιγέα πηγαίνοντας στην Κρήτη προκειμένου να σκοτώσει τον Μινώταυρο σταμάτησε στη Δήλο, το ιερό νησί του Απόλλωνα. Εκεί έταξε στον θεό κλαδιά ελιάς (ικετήρια) αν κατάφερνε να σκοτώσει το τέρας που για χρόνια καταβρόχθιζε τον ανθό των νέων της Αθήνας. Όταν ο Θησέας γύρισε στην Αθήνα έχοντας σκοτώσει τον Μινώταυρο, εκπλήρωσε το τάμα του στον θεό Απόλλωνα. Σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος θεσμοθετήθηκε μια γιορτή, τα Πυανέψια, στη διάρκεια των οποίων γινόταν και το έθιμο της Ειρεσιώνης. Τα Πυανέψια στην αρχαία Αθήνα γιορτάζονταν την έβδομη ημέρα του μήνα Πυανεψίωνα και εκτός από τον θεό Απόλλωνα τιμούνταν και οι Ώρες, κόρες του Δία και της Θέμιδος. Οι Ώρες βοηθούσαν στη βλάστηση της γης, ρυθμίζοντας τις εποχές του χρόνου.
Ωστόσο, υπάρχει και μια άλλη μυθολογική εκδοχή σχετικά με τις ρίζες αυτού του εθίμου. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, τα παιδιά του Ηρακλή μετά τον θάνατο του πατέρα τους αναζήτησαν καταφύγιο στην Αθήνα. Προκειμένου να εξευμενίσουν τον τύραννο Ευρυσθέα, εμφανίζονται μπροστά του ως ικέτες, κρατώντας κλαδιά ελιάς. Την εκδοχή αυτή -η οποία παραδίδεται από τον Ευριπίδη και άλλους συγγραφείς- την αναφέρει και ο Πλούταρχος, ωστόσο εμμένει πως εγγύτερα στην αλήθεια είναι η πρώτη.
Να σημειωθεί, επίσης, ότι παρόλο που χρονικά συνέπιπτε με μια αθηναϊκή γιορτή, το έθιμο της Ειρεσιώνης δεν είχε τόσο πολύ θρησκευτικό χαρακτήρα, όσο κοινωνικό. Μια διαβατήρια τελετή, μια τελετουργία για το πέρασμα στον χειμώνα, ευχαριστώντας για την παρελθούσα σοδειά και ευχόμενοι μια νέα, πλουσιώτερη.
Στολίζοντας αειθαλή δέντρα σε όλο τον κόσμο
Οι Έλληνες, ταξιδευτές και δεινοί θαλασσοπόροι, εκτός από τα προϊόντα τους έφεραν στις ακτές της Μεσογείου και τα έθιμά τους, μεταξύ αυτών και το έθιμο της Ειρεσιώνης. Φαίνεται, πάντως, πως η συνήθεια να στολίζονται χώροι με κλαδιά αειθαλών δέντρων είχε μεγάλη γεωγραφική διάδοση, όχι απαραίτητα συνδεόμενη με τα ταξίδια των Ελλήνων ναυτικών. Έτσι, στην Αίγυπτο, κατά τη χειμερινή ισημερία γέμιζαν τα σπίτια με πράσινα φύλλα φοίνικα και καλάμια παπύρου, σε μια συμβολική αναφορά στη νίκη της ζωής πάνω στον θάνατο. Σημαντικότερος θεός των Αιγυπτίων ήταν άλλωστε ο Ρα, ο θεός του ήλιου, ο οποίος εικονίζονταν με κεφάλι γερακιού και στεφανωμένος με τον ηλιακό δίσκο.
Οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τη χειμερινή ισημερία στα Σατουρνάλια, μια γιορτή που σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο ξεκινούσε στις 17 Δεκέμβρη. Τις ημέρες που διαρκούσε η γιορτή στόλιζαν τους ναούς, αλλά και τα σπίτια τους με κλαδιά αειθαλών δέντρων.
Βορειότερα στην Ευρώπη συναντάμε τoυς Δρυίδες, ιερείς των Κελτών. Σύμβολο της αιώνιας ζωής, κλαδιά αιειθαλών δέντρων στολίζουν τους ναούς τους. Στη Σκανδιναβική μυθολογία και στους Βίκινγκς ιδιαίτερη σημασία έχει το γκυ, ένα φυτό που συνδέθηκε με τον θάνατο του Μπαλντέρ, θεού του φωτός.
Κοινός τόπος σε όλους τους πολιτισμούς φαίνεται να είναι η πεποίθηση πως φέρνοντας τα κλαδιά των αιειθαλών δέντρων μέσα στο σπίτι είναι μια συμβολική νίκη της γονιμότητας, του φωτός, της ζωής πάνω στο σκοτάδι του χειμώνα και του θανάτου. Μια ευχή, μια ελπίδα ότι στο τέλος το φως θα νικήσει και πως η χρονιά που θα έρθει θα είναι καλύτερη από την προηγούμενη. Γιατί όσοι αιώνες κι αν περάσουν, ίδιοι είναι οι φόβοι που στοιχειώνουν τον ανθρώπινο νου, απαράλλακτες οι ευχές -ελπίδες που φωτίζουν την ανθρώπινη ψυχή.
Πηγές:
Travers, P. (2016). The Christmas tree: From pagan origin and Christmas symbolism to secular status. abc. Ανακτήθηκε από: https://www.abc.net.au/news/2016-12-19/the-history-of-the-christmas-tree/8106078 (τελευταία πρόσβαση: 22/12/2024)
Tsoni, P. (2024). The Ancient Greek Custom That Influenced Christmas Tree Decoration. greekreporter. Ανακτήθηκε από: https://greekreporter.com/2024/12/15/ancient-greek-custom-decorating-tree-branches/ (τελευταία πρόσβαση: 22/12/2024)
History of Christmas Trees. Ανακτήθηκε από: https://www.history.com/topics/christmas/history-of-christmas-trees (τελευταία πρόσβαση: 22/12/2024)
Σαμαρά, Ε. (2022). Μήνες στο αττικό ημερολόγιο: ονόματα και γιορτές. maxmag. Ανακτήθηκε από: https://maxmag.gr/politismos/mines-sto-attiko-imerologio-onomata-kai-giortes/ (τελευταία πρόσβαση: 22/12/2024)
Το αρχαιοελληνικό έθιμο της Ερεισιώνης ή γιατί όλος ο κόσμος στολίζει χριστουγεννιάτικα δέντρα (2016). elniplex. Ανακτήθηκε από: https://www.elniplex.com (τελευταία πρόσβαση: 22/12/2024)
