Έχετε ακούσει ποτέ να μιλάνε κινέζικα; Είναι σαν να τραγουδάνε τις συλλαβές αντί να τις μιλάνε. Τα κινέζικα όμως δεν είναι μόνα τους σ’ αυτό το φαινόμενο. Ίσα ίσα, είναι πιο συχνό μια γλώσσα να είναι τονική, παρά να μην είναι. Το 60-70% των γλωσσών του κόσμου είναι λίγο έως πολύ τονικές γλώσσες. Τα νέα ελληνικά και τα αγγλικά δεν είναι. Τα αρχαία ελληνικά όμως, με τον μουσικό τονισμό τους ήταν κάτι ανάμεσα στα νέα ελληνικά και τα κινέζικα. Τον παλιό τονισμό των αρχαίων αντιπροσωπεύουν στη γραφή η οξεία, η βαρεία και η περισπωμένη. Στα νέα ελληνικά παραμένει μόνον ο επιτονισμός, που τον έχουν όλες οι γλώσσες, όπου η φωνή ανεβαίνει και κατεβαίνει για να εκφράση έκπληξη, απορία, ερώτηση κτλ.
Τι είδη τονισμού υπάρχουν;
Τα ελληνικά έχουν δυναμικό φωνημικό τονισμό, δηλαδη προφέρουμε τις τονιζόμενες συλλαβές πιο δύνατα και ο τόνος μπορεί να αλλάξει τη σημασία της λέξης (π.χ. άλλα-αλλά). Γλώσσες όπως τα σερβικά έχουν μουσικό τονισμό, δηλαδή ανεβάζουν αισθητά ή κατεβάζουν τον τόνο της φωνής σε μια (τονιζόμενη) συλλαβή. Γλώσσες όπως τα κινέζικα και τα ίγκμπο της Αφρικής τραγουδάνε πολύ έντονα σε όλες τις συλλαβές. Σ’ αυτές τις γλώσσες, τις τονικές γλώσσες, ο τόνος της φωνής είναι εξίσου σημαντικός με τα φωνήεντα και τα σύμφωνα.
Όπως βλέπουμε, υπάρχει ένα φάσμα τονικότητας στις γλώσσες. Από τη μια έχουμε τις μη τονικές γλώσσες όπως τα ελληνικά, τα αγγλικά και τα γερμανικά. Ύστερα έχουμε τις ενδιάμεσες όπως τα σέρβικα, τα νορβηγικά και γιαπωνέζικα. Τέλος, έχουμε τις πλήρως τονικές όπως τα κινέζικα, την ίγκμπο και τα μιστεκικά. Ακόμα και έτσι, κάποιες γλώσσες είναι πιο σύνθετα τονικές όπως τα καντονέζικα που έχουν έξι τόνους, ενώ τα ίγκμπο έχουν μόνο δύο.
Μα τι είναι πια αυτοί οι τόνοι;
Στις τονικές γλώσσες οι τόνοι δεν είναι το ίδιο με τις οξείες των ελληνικών. Σε μια τονική γλώσσα η κάθε συλλαβή μπορεί να τραγουδιστεί ψηλά ή χαμηλά ή στη μέση. Γενικά μπορούμε να μετρήσουμε πέντε επίπεδα: πολύ ψηλός τόνος, ψηλός, μέσος, χαμηλός και πολύ χαμηλός. Μπορεί κανείς να τραγουδήσει μια συλλαβή σταθερά σε έναν τόνο, να πέσει από εναν ψηλό σε έναν χαμηλό, ή να ανέβει από έναν χαμηλό σε έναν ψηλό. Κάθε τονική γλώσσα έχει τα δικά της «σκαμπανεβάσματα» και τονικά ύψη.
Τόνοι των κινέζικων και των καντονέζικων.
Οι κινέζοι σημειώνουν τους τόνους με σε μια κλίμακα από το 1 ως το 5. Το 1 είναι πολύ χαμηλά και το 5 πολύ ψηλά. Τα κινέζικα έχουν τέσσερις τόνους, που μπορούν να αλλάξουν τελείως τη σημασία μιας λέξης (δηλαδή φωνημικούς):
1. ψηλός συνεχόμενος (55)
2. μέσος που ανεβαίνει (35)
3. χαμηλός που πέφτει και ανεβαίνει ξανά (214)
4. ψηλός που πέφτει (51).
Τα καντονέζικα έχουν έξι φωνημικούς (που μπορούν να αλλάξουν τη σημασία) τόνους:
1. ψηλός συνεχόμενος/ψηλός που πέφτει (55), (53)
2. μέσος που ανεβαίνει (35)
3. μέσος συνεχόμενος (33)
4. χαμηλός που πέφτει/πολύ χαμηλός συνεχόμενος (21), (11)
5. χαμηλός που ανεβαίνει (13)
6. χαμηλός συνεχόμενος (22).
Πού μιλιούνται οι τονικές γλώσσες; Ποιες είναι κάποιες αντιπροσωπευτικές;
Οι τονικές γλώσσες μιλιούνται παντού στον κόσμο, μιας και πρόκειται για φάσμα – δηλαδή παντού θα βρεθεί κάποια γλώσσα περισσότερο ή λιγότερο τονική. Υπάρχουν όμως κάποιες γεωγραφικές περιοχές όπου η τονικότητα είναι ο κανόνας:
- Ανατολική Ασία: κινέζικες γλώσσες, βιετναμέζικα, ταϊλανδέζικα, βιρμανικά, οι γλώσσες Μον-Χμέρ κ.ά.
- Υποσαχάρια Αφρική: Ενώ στη βόρεια Αφρική τα βερβερικά και τα αραβικά δεν είναι τονικές γλώσσες, στην υποσαχάρια Αφρική, σχεδόν όλες οι νιγηροκογκολέζικες – εκατοντάδες γλώσσες – είναι. Από αυτές κάποιες γνωστές τονικές γλώσσες είναι η γιορούμπα, η ίγκμπο και η σόνα. Τα σουαχίλι αποτελούν μια χτυπητή εξαίρεση στον κανόνα αυτό.
- Κεντρική Αμερική: Μιστεκικά, μασατεκικά, ζαποτεκικά, κάποιες γλώσσες των Μάγια, κ.ά. Στη λατινική Αμερική εφαρμόζεται παρόμοιο σύστημα με των κινέζικων για καταγραφή των τόνων, αλλά το 1 είναι ο πιο ψηλός τόνος και το 5 ο πιο χαμηλός.
- Βόρεια Αμερική: Νάβαχο (αθαμπασκανές γλώσσες), ονοντάγκα και μοϊκανά (γλώσσες των Ιροκουά), χόπι κ.ά.
Τόνος και επιτονισμός.
Στα ελληνικά δεν μπορούμε να πούμε πως δεν τραγουδάμε καθόλου· το «πήγες» με το «πήγες;» σαφώς έχουν άλλο τόνο, αλλά ο τόνος αυτός δεν είναι στοιχείο της λέξης. Αυτό ονομάζεται επιτονισμός και υπάρχει και στις τονικές γλώσσες, μαζί με τον φωνημικό τόνο της κάθε λέξης. Μπορεί λοιπόν ο επιτονισμός να επηρεάσει με ορισμένο τρόπο τον τόνο σε μια λέξη ή φράση, και το αποτέλεσμα να είναι ένας «μέσος όρος». Όπως προκύπτει από όλα τα παραπάνω, το τοπίο είναι πολύ περίπλοκο όσον αφορά όλες τις ποικιλίες τονικών γλωσσών: υπάρχουν τονικές με 2, 3, 4, 5+ τόνους, που έχουν και ξεχωριστό επιτονισμό. Κάθε μια από αυτές είναι μια πρόκληση για έναν ομιλιτή μιας μη τονικής γλώσσας όπως η δική μας.
Επίλογος.
Έχουν γραφτεί βιβλία ολόκληρα για την τονικότητα στις ανθρώπινες γλώσσες. Μπορεί κανείς να γράψει πολλά, περίπλοκα, και σε μεγάλο βάθος. Εδώ, όμως, πήραμε μια πρώτη γεύση ενός συναρπαστικού κόσμου: ενός κόσμου που όταν μιλάμε, τραγουδάμε.
Πηγές:
- Μandarin chinese, ανακτήθηκε από en.wikipedia.org
- Cantonese, ανακτήθηκε από en.wikipedia.org
- Igbo language, ανακτήθηκε από en.wikipedia.org
- tone (linguistics), ανακτήθηκε από en.wikipedia.org
- Yip M. (2002), Tone, New York: Cambridge University Press.
