Η γυναίκα και η Μαγεία στο Βυζάντιο είναι ένα θέμα που ελάχιστα έχει ερευνηθεί. Η αντίληψη και η άσκηση της μαγείας είναι ένα γεγονός πανάρχαιο, τόσο πανάρχαιο όσο και η ίδια η ιστορία του πολιτισμού. Ήδη από τα προϊστορικά χρόνια, οι άνθρωποι των σπηλαίων ανέπτυξαν την πεποίθηση της υπάρξεως του υπερφυσικού κόσμου και πολύ προτού γεννηθεί η έννοια της θρησκείας είχε δημιουργηθεί η θεωρία της μαγείας. Ανέκαθεν, η έννοια της μαγείας ήταν στενά συνδεδεμένη με την προσπάθεια του ανθρώπου να εκτονώσει την ανάγκη του για δύναμη, για επιρροή αλλά και μία μορφή αντίδρασης-αντίστασης στην θρησκευτική καταπίεση που ένιωθε από άλλες ιδεολογικές ομάδες. Οι γυναίκες, χειραγωγημένες από τα φαλλοκρατικά καθεστώτα μέχρι πρόσφατα, δεν έμειναν φυσικά αμέτοχες στη προσπάθεια αυτή. Υπήρχε άρρηκτη σύνδεση της ενασχόλησης της γυναίκας με τα πνευματικά ζητήματα και της καταπίεσης που δέχτηκε από το αρσενικό φύλο.
To θέμα Βυζάντιο και Μαγεία έχει ελάχιστα μελετηθεί και δεν εκτιμήθηκε ορθά από τους μελετητές η διάσταση του ζητήματος, με τελικό αποτέλεσμα να πιστεύουν οι περισσότεροι πως στο Βυζάντιο τα φαινόμενα μαγείας ήταν ολίγα και σποραδικά, χωρίς βάθος. Η πραγματικότητα όμως είναι άλλη. Για τον ερευνητή που παρατηρεί και ερμηνεύει διεξοδικά τον ιστορικό ρουν, τα γεγονότα εξελίχθησαν απολύτως φυσικά εξυπηρετώντας συγκεκριμένες ιστορικές αναγκαιότητες. Ήταν πρακτικά αδύνατο για το Βυζάντιο, το οποίο εγκαθιδρύθηκε στα χώματα της Ανατολής, κοιτίδα της Μαγείας, να αποφύγει τις πολιτισμικές επιδράσεις. Η Ελλάδα, η Συρία, η Παλαιστίνη, η Αίγυπτος και γενικά η Β. Αφρική, η Μικρά Ασία, η Περσία, περιοχές καθόλα ή κατά καιρούς βυζαντινές, είχαν την αρχαιότατη παρουσία μαγικών τυπικών στο κόσμο. Πως λοιπόν να μείνει ανεπηρέαστο το Βυζάντιο;
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον λοιπόν, του άκρατου μυστικισμού, ποιος ήταν ο ρόλος της Μαγείας και ειδικότερα ποια η σχέση της γυναίκας μαζί της; Η ίδια η ρωμαϊκή παράδοση του Βυζαντίου ήθελε την θεότητα της Μαγείας να είναι γένους θηλυκού (πρόκειται φυσικά για την Εκάτη, πανάρχαια σεληνιακή θεότητα των Ελλήνων, την οποία λάτρευαν και οι Ρωμαίοι) και τη λατρεία της ταυτισμένη εξολοκλήρου με τις διάφορες σεληνιακές φάσεις, οι οποίες με τη σειρά τους ήταν ταυτισμένες ήδη από την προϊστορία, με τις διάφορες φάσεις της έμμηνης ρύσεως.
Ο θηλυκός πληθυσμός της αυτοκρατορίας, μέσα στην γενικότερη προσπάθεια του να προσδιορίσει τον βελτιωμένο ρόλο του μέσα στη καινούρια χριστιανική κοινωνία, αναζητούσε όλο και περισσότερες οδούς προς την εξουσία. Νέες εξουσίες σήμαινε νέες προοπτικές χειραφέτησης για τις γυναίκες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση της Σωσιπάτρας από την Έφεσο, νεοπλατωνικής φιλοσόφου των αρχών του 4ου αιώνος. Η περίπτωσή της μας παραδίδεται εντέχνως από τον Ευνάπιο Σάρδεων στο έργο του «Βίοι φιλοσόφων και σοφιστών».
Ακόμα και αυτοκράτειρες αναμείχθηκαν σε σκοτεινές τελετές μαγικού χαρακτήρα, αντίθετες με τις εκκλησιαστικές επιταγές της Ορθοδοξίας. Γυρνώντας στον έκτο αιώνα, στην λαμπρή εποχή της Ιουστινιάνειας μονοκρατορίας, συναντούμε ένα έργο του ιστορικού Προκοπίου που για ευνόητους λόγους παρέμεινε ανέκδοτο όσο ζούσε ο Ιουστινιανός και η αυτοκράτειρα αυτού Θεοδώρα. Μέσα στο έργο αυτό, ο Προκόπιος περιγράφει ότι η Θεοδώρα, σε συνεννόηση με τη μάγισσα Αντωνίνα, σύζυγο του γνωστού στρατηγού Βελισσάριου, συναντιόταν με μάγους και φαρμακευτές, συμπράττοντας σε κάποιας μορφής «επιτηδεύματα», όπως τα ονομάζει ο ίδιος. Μάλιστα πίστευε ότι και αυτόν τον ίδιο τον Ιουστινιανό ακόμα συμπαρέσυρε στις μαγγανείες της «εκ των δαιμόνων ανάγκη» (Procopii Caesariensis Opera Omnia, Λειψία, κεφ. 22’).
Μαγικά φυλαχτά που αφορούσαν το γάμο, τη γέννα και την προστασία των τέκνων ήταν εξ ανάγκης δημιουργήματα κυρίως των βυζαντινών γυναικών. Πολλές φορές οι μητέρες στην προσπάθειά τους να προστατέψουν τις οικογένειες τους από σατανικές ενέργειες κατέληγαν εν τέλει οι ίδιες, συνήθως εν αγνοία τους, στην τέλεση αντιχριστιανικών τυπικών. Εξαιτίας της ανεπάρκειας ιατρικών γνώσεων στο Μεσαίωνα τα κρούσματα παιδικής θνησιμότητας εύκολα μπορούσαν να θεωρηθούν προϊόντα εμπλοκής δαιμόνων. (όχι πως σήμερα είναι καλύτερα, όπου πάντα φταίει ο Θεός, ο εχθρός, ο πολιτικός, ο Διάολος και ποτέ μα ποτέ η κοινωνία!).
Ο ιερός Χρυσόστομος μας πληροφορεί για πολλές στείρες που με τη χρήση «περίαπτων» κατέφευγαν σε μαγγανείες για να τεκνοποιήσουν (PG 51, 369B). Ανόμοιες βιολογικές ανάγκες κατηύθυναν τις γυναίκες σε πιο φεμινιστικές προσεγγίσεις της Μαγείας, με έμφαση στα θέματα της μητρότητας. Ο Μιχαήλ Ψελλός στο Εγκώμιον εις την μητέρα αυτού, αναφέρει ότι η μητέρα του και άλλες μητέρες της εποχής κατασκεύαζαν φυλακτά προς αποτροπή της Λάμιας και των Γελλουδών, παιδικά φόβητρα της εποχής. Αρχαιοτάτων καταβολών ήταν το βυζαντινό έθιμο της γαμήλιας «κατοπτρομαντείας», όπου νεαρές παρθένες πήγαιναν γυμνές υπό το λυκόφως της σελήνης σε μαγικά φρέατα, στα οποία συναντούσαν την αντανάκλαση της μορφής του μελλοντικού συζύγου τους. Τέλος, οι γυναίκες του 4ου και 5ου αιώνα μ.Χ. έπαιρναν χρησμό για τις εξελίξεις της ζωής τους, από τον ήχο που παρήγαγαν οι κάλαμοι του υφαντικού ιστού. (PG92, 92A). Τα μαντικά αυτά έθιμα διατηρήθηκαν αλώβητα μέχρι και την ίδρυση του νεοελληνικού κρατούς σε χωριά του Πηλίου και σε περιοχές όπως το Γαλαξίδι.
Οι γυναίκες ασχολούνταν ακόμα με τις «επωδούς», έναν ιδιαίτερο κλάδο της Μαγείας. Σε αντιδιαστολή με τις προσευχές κατά της βασκανίας και τους εξορκισμούς, που ήταν αποκλειστικό προνόμιο των αντρών κληρικών, οι γυναίκες της υπαίθρου, οι γραίες συνήθως, χρησιμοποιούσαν τις «επωδούς» προς αποτροπή ή μετάβαση του Κακού. (Βασίλειος Καισαρείας Μέγας PG32, 677B). Κατεξοχήν χρώμα των βυζαντινών μαγισσών ήταν το κόκκινο, ίσως γιατί παρέπεμπε στο αίμα της έμμηνου ρύσεως. Άλλες τελετές μαγικού χαρακτήρα με επικρατέστερο τον γυναικείο παράγοντα ήταν η αλευρομαντεία, η κοσκινομαντεία, η αλεκτορομαντεία, η λεκανομαντεία και η χαρτομαντεία, η οποία αρχικά γινόταν με ένα απλό κομμάτι χάρτου και στη συνέχεια εξελίχθηκε με συγκεκριμένα σύμβολα στη γνωστή γαλλική τράπουλα που χρησιμοποιείται σήμερα.
Η μαγεία του έρωτα, προσφιλές αντικείμενο απασχόλησης των γυναικών, όχι μόνο δεν γνώριζε όρια αλλά κάλυπτε και τις ανάγκες των μειονοτήτων. Μια ερωτική μαγική συνταγή του 4ου αι. από τη συλλογή των Ελληνικών Μαγικών Παπύρων (Papyri Graecae Magicae, Λειψία, 1928) θίγει ένα από τα πλέον περιθωριακά θέματα της βυζαντινής κοινωνίας, τον λεσβιακό έρωτα. Πρόκειται για ένα ερωτικό δέσιμο, το οποίο απαγγέλει μια γυναίκα που επιθυμεί να συνάψει σχέση με μία ομόφυλη της.
Το κοινωνικό φύλο επίσης αποτελούσε μία αδυσώπητη πραγματικότητα για το Βυζάντιο. Μάγοι και μάγισσες δεν ήταν ίσα και όμοια. Ιδιαίτερα δημοφιλείς κλάδοι, όπως η ονειροκριτική, ήταν ανδροκρατούμενοι. Μονάχα άνδρες είχαν την δυνατότητα να φτάσουν στο επίπεδο του καταρτισμένου, επαγγελματία μάγου, ο οποίος κατείχε άρτια θεολογική και φιλοσοφική μόρφωση. Οι γυναίκες αντίθετα περιορίζονταν στην άσκηση της λαϊκής μαγείας και σε ξόρκια μαζικής ζήτησης, τα οποία ανταποκρίνονταν καλύτερα στις ανάγκες των κατώτερων στρωμάτων της βυζαντινής κοινωνίας.
Την μεγαλύτερη όμως δόξα ανάμεσα στις μάγισσες του Βυζαντίου, την κατείχαν οι περιβόητες, σχεδόν θρυλικές, μάγισσες της Θεσσαλίας, οι οποίες αντλούσαν την καταγωγή τους από την μυθική Μήδεια. Ανθρώπινα πλήθη πήγαιναν κάθε χρόνο να προμηθευτούν τα δηλητηριώδη βότανα της Θεσσαλίας, πασίγνωστα για τις μαγικές τους ιδιότητες από την αρχαιότητα. Πλούσιοι και φτωχοί, άντρες και γυναίκες εντός και εκτός Ελλάδας, έτρεφαν μεγάλο σεβασμό προς τις Θεσσαλές μάγισσες. Ούτε η χριστιανική κοσμολογία της Εκκλησίας αλλά ούτε και η επέμβαση της Πολιτείας φάνηκαν ικανές να τερματίσουν το φαινόμενο. Η παράδοση για τις μάγισσες της Θεσσαλίας ουδέποτε έπαψε να υφίσταται απλώς λησμονήθηκε με την εκβιομηχάνιση της Ελλάδας. Στην ουσία συνεχίζεται εμμέσως μέχρι τις μέρες μας.
Οι γυναίκες- ιέρειες στερήθηκαν το παμπάλαιο δικαίωμα τους να συμμετέχουν ως οργανικοί θεματοφύλακες και ενεργοί λειτουργοί της Θρησκείας. Από μόνο τούτο γεγονός αυτό ήταν αρκετό για να ωθήσει πολλές γυναίκες να ανακτήσουν το ιερό τους λειτούργημα μέσω άλλων παράλληλων δρόμων. Εκτός αυτού πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι οι γυναίκες του Βυζαντίου, μην έχοντας όμοια κοινωνικά δικαιώματα με τους άντρες, πολλές φορές αδικούνταν, ενίοτε και κακοποιούνταν, από τους άρρενες συζύγους, πατέρες, αδελφούς. Αφού Πολιτεία και Εκκλησία ουσιαστικά αδυνατούσαν να τις προστατέψουν σε αυτές τις περιπτώσεις, αφού δεν προβλεπόταν διά νόμου, οι ίδιες έπαιρναν την κατάσταση στα χέρια τους, με την άσκηση οποιασδήποτε μαγικής μεθόδου διακήρυσσε ότι έφερνε έμπρακτα και άμεσα αποτελέσματα.
Η σχέση της γυναίκας με τη Μαγεία, όπως και κάθε αναζήτηση του παρελθόντος, οφείλει να μας εγείρει προβληματισμούς για το σήμερα, αλλιώς η γνώση μένει στειρωμένη, απογυμνωμένη από τη γνήσια χρησιμότητά της. Τα ειδεχθή μορμολύκεια της μαγείας/διαφορετικότητας χρησιμοποιούνται παραλλαγμένα και στις μέρες μας, ως πρόφαση για να φιμωθούν συνειδήσεις. Την θέση των μαγισσών έχουν πάρει τώρα οι δήθεν κοινωνικά «ασυμβίβαστοι» και το κυνήγι τους το έχει αναλάβει οριστικά πια η παν-ηγεμονία των ΗΠΑ και της Ε.Ε. Καμία ανάπαυσις για τους κολασμένους…Ούτε τότε, ούτε τώρα…
