Η εξέταση της αιγυπτιακής μυθολογίας πρόκειται να περιοριστεί χρονολογικά μεταξύ της απαρχής των δυναστειών της πλέον ενοποιημένης Αιγύπτου μέχρι και το τέλος της Πρώτης Ενδιάμεσης Περιόδου στα τέλη περίπου της 3ης χιλιετίας. Η ενοποίηση των αιγυπτιακών επικρατειών αποδίδεται σε μία αινιγματική, φαραωνική παρουσία, τον βασιλιά Μήνη, ο οποίος όρισε ως πρωτεύουσα και ‘’κοινό τόπο’’ της Άνω και Κάτω Αιγύπτου, την Μέμφιδα. Οι βασιλείς Μήνης και Σκορπιός, όπως είναι γνωστός βιβλιογραφικά, φέρουν προβληματικές ταύτισης, εφόσον ο πρώτος απαντάται εικονογραφικά αλλά απουσιάζει κατά τρόπο παράδοξο από τις πηγές της Πρώιμης Δυναστικής. Αν ο Μήνης δεν αποτελεί ιστορικό πρόσωπο είναι πιθανό ο βασιλιάς Σκορπιός μαζί με τον βασιλιά Narmer (Δυναστεία 0) και τον διάδοχό του Horus Aha (Δυναστεία 1) να συνέτειναν στην ανάπτυξη ενός μυθικού ενοποιητή της Αιγύπτου.
Τέχνεργα που αντλήθηκαν από τους ναούς τους, εξοβέλισαν τις προηγούμενες τάσεις στην τέχνη και δημιούργησαν νέα πρότυπα που, όπως αποδείχθηκε, αποτέλεσαν μακροπρόθεσμους άξονες διαμόρφωσης της φαραωνικής τέχνης. Οι Φαραώ της περιόδου υιοθέτησαν τον επιθετικό, προσδιοριστικό τίτλο Horus, με πιθανό εκκινητή της παράδοσης, τον βασιλιά Narmer. Μία ποικιλία σφραγίδων και ξύλινων ή οστέινων πλακιδίων αποδίδουν διαδράσεις των Φαραώ με μία ποικιλία θεοτήτων. Το πάνθεο της Πρώιμης Δυναστικής Περιόδου είναι ιδιαίτερα περίπλοκο ενώ η ενοποίηση της Αιγύπτου πρέπει να απέφερε κάποια ταξινομική απόπειρα. Συγκεκριμένα, η σχέση των θεοτήτων αρχίζει να διαρρυθμίζεται σε ομάδες, σχέσεις και ιεραρχίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το φαραωνικό προσωνύμιο του Ονόματος των Δύο Κυριών – nebty – (Nekhbet και Wadjyt). Πολλοί, εκ των Φαραώ της Πρώιμης Δυναστικής, υιοθετούν το σύμβολο του γερακιού στο serekh (πρόσοψη ανακτόρου) τους, αντιπροσωπευτικό του Horus.
Μετά τον Peribsen της 2ης δυναστείας, ο οποίος είχε αποδεχθεί τον Seth, μάλλον σαν πολιτική προώθησης του τοπικού θεού, ανέρχεται στο θρόνο ο σφετεριστής του Khasekhemwy, ο οποίος υιοθετεί τις δύο αντιμαχόμενες θεότητες, Seth και Horus. Δύο αγάλματα του φέρουν το Λευκό Διάδημα (ενδεικτικό της Κάτω Αιγύπτου) και ένα έντονο, προπαγανδιστικό χαρακτήρα κατά τον οποίο, οι εχθροί του αποδίδονται σαν ένα χαοτικό σύμπλεγμα κάτω από τα πόδια του (νίκη τάξης έναντι χάους).
Η περίοδος του Παλαιού Βασιλείου (2686 – 2160 π.Χ.) αποτελεί την χρυσή περίοδο σταθερότητας και ενός εύρους κατακτήσεων. Ο Djoser, ένας από τους σημαντικότερους Φαραώ της 3ης Δυναστείας, πρόκειται να δημιουργήσει ένα από τα πιο πρώιμα, σωζόμενα, λίθινα κτίσματα στη Saqqara. Ο αρχιτέκτονας του μνημειώδους, πυραμιδικού συγκροτήματος αποτέλεσε ο Imhotep, ιερέας του θεού στην Ηλιούπολη, ο οποίος τιμήθηκε και επικράτησε στην μνήμη ως ένας από τους μεγάλους σοφούς της Αιγυπτιακής ιστορίας. Ένας ημιτελής ναός στην Ηλιούπολη, χρονολογούμενος κατά τη βασιλεία του Djoser, έφερε εικονογραφικό και συντομογραφημένο κειμενικό πρόγραμμα, υψηλής συμβολιστικής και θρησκευτικής αξίας. Ενδέχεται να αποτελεί την παλαιότερη απόδοση της Εννεάδας της Ηλιούπουλης, μίας ομάδας εννέα θεοτήτων που σχετίστηκαν με τον αιγυπτιακό μύθο της δημιουργίας. Από την ίδια περίπου περίοδο σώζεται και ένας ακόμη τύπος θρησκευτικού κειμένου, γνωστός βιβλιογραφικά ως Τοπογραφική Λίστα. Οι θεότητες, στο εν λόγω κείμενο, οργανώνονται με κριτήρια τον τόπο λατρείας τους και τις λειτουργίες τους.
Σημαντικής αντιμετώπισης υπήρξε και η διασύνδεση της ελίτ που συγκεντρωνόταν “περιμετρικά” του Φαραώ με θεότητες. Πολλοί αξιωματούχοι έφεραν ονόματα που εμπεριείχαν το όνομα θεότητας λ.χ. Ptah-hotep (<< Ο Ptah είναι ικανοποιημένος >>) ενώ ενίοτε επιτελούσαν και ιερατικά καθήκοντα.
Νέο είδος ιερογλυφικών επιγραφών στα Παλαιά Αιγυπτιακά προκύπτουν για πρώτη φορά περί το 2.400 π.Χ. από τον ταφικό θάλαμο του Φαραώ Unas. Τα λεγόμενα ‘’πυραμιδικά κείμενα’’ αποτελούν πρώιμα, θρησκευτικά κείμενα, κατατετμημένα σε στήλες στις αρχές των οποίων εντοπίζεται η φράση <<λέξεις που πρόκειται να ειπωθούν>>, η οποία συμπληρωματικά ερμηνεύεται και ως ξόρκι ή επίκληση. Τα ιερογλυφικά σύμβολα αποτελούνται, εν πολλοίς, από απεικονίσεις ζωντανών, επικίνδυνων όντων όπως φίδια, σκορπιοί, είδη πτηνών ενώ συχνά συναντώνται και βίαιες αναπαραστάσεις ανθρώπων διαμελισμένων ή πληγωμένων. Τα κείμενα αντλούσαν παραδόσεις από μία ποικιλία ειδών μυστικιστικού ή θρησκευτικού χαρακτήρα όπως τύπους καθημερινής μαγείας ή απαγγελίες που συνόδευαν τελετουργικές πρακτικές ενώ ο στόχος τους προσανατολιζόταν στην απώλεια του φόβου της σήψης, της ασφαλούς μετάβασης του πνεύματος στο ουράνιο βασίλειο και της πρόσληψης θεϊκής διάστασης. Παράλληλα, εντοπίζεται ένα εύρος θεοτήτων – που ξεπερνούν τους 200 – (με συχνές αναφορές στην Εννεάδα της Ηλιούπολης) και διαδεδομένων θεμάτων της Αιγυπτιακής μυθολογίας όπως το ταξίδι του θεού Ήλιου στην ηλιακή του βάρκα, η δολοφονία του Osiris και η βίαιη διαμάχη μεταξύ του Horus και Seth.
Κατά τη διάρκεια της 6ης δυναστείας, η κάθοδος της φαραωνικής παντοδυναμίας συμβαδίζει με την άνοδο της ισχύος αξιωματούχων, η ανεξαρτησία των οποίων θα επιφέρει ένα νέο σώμα ταφικών κειμένων. Η περίοδος της παρακμής πρόκειται να λήξει τον ύστερο 21ο αι. π.Χ. με την άνοδο του Mentuhotep II, ο οποίος θα επιχειρήσει μία πολιτική τελμάτωσης της αυξανόμενης δύναμης των νομαρχών χωρίς, ωστόσο, να επιτευχθεί κάποια οριστική επίλυση.
Βιβλιογραφία:
“An Abydos List of Gods and an Old Kingdom Use of Texts.” Pyramid Studies and Other Essays: Presented to I.E.S. Edwards, by John Baines and Iorwerth E. S. Edwards, Egypt Exploration Society, 1988, pp. 124–133.
Pinch, Geraldine. Handbook of Egyptian Mythology. ABC-CLIO, 2002.
Κοπανιάς, Κωνσταντίνος. “Κεφάλαιο 3. Αίγυπτος (Πρώιμη Και Μέση Εποχή Χαλκού).” Εισαγωγή Στην Ιστορία Και Αρχαιολογία Της Εγγύς Ανατολής, Κάλλιπος, 2014, σ. 52–76.
