Με τα αυξανόμενα κρούσματα κορονοϊού, Covid-19, όλο και περισσότερες χώρες ανά τον κόσμο καλούν τους πολίτες τους σε απομόνωση. Πολλοί δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στο κάλεσμα και να κάτσουν σπίτι καθώς η κοινωνική απομόνωση μπορεί να έχει ως ακούσια συνέπεια την μοναξιά. Γνωρίζατε, όμως, ότι η έννοια της μοναξιάς, καθώς, επίσης, και η δυστυχία που της συνεπάγεται, χρονολογείται ιστορικά μόλις τον 19ο αιώνα;
Η σιωπηρή πανούκλα του πολιτισμού
Τον 21ο αιώνα η μοναξιά υφίσταται παντού: έχει γίνει πανταχού παρούσα. Παρόλα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ή μέσα κοινωνικής αποξένωσης) που φαινομενικά μας φέρνουν πιο κοντά, οι ψυχολόγοι τρίβουν τα χέρια τους, καθώς ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν τη βοήθεια τους και την στήριξη τους, οι περισσότεροι με έναν σκοπό: να νιώσουν λιγότερο μόνοι. Σάμπως πόσες φορές έχουμε ακούσει την έκφραση «μόνος ανάμεσα στο πλήθος»;
Διάφοροι σχολιαστές χαρακτηρίζουν το παγκόσμιο αυξανόμενο αίσθημα της μοναξιάς ως μια «επιδημία», μία κατάσταση παρεμφερής με την «λέπρα», η και ως μια «σιωπηρή πανούκλα» του σύγχρονου πολιτισμού. Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει προχωρήσει τόσο πολύ ώστε να διορίσει έναν «υπουργό μοναξιάς». Ωστόσο, η μοναξιά δεν είναι μία παγκόσμια καθολική κατάσταση, ούτε και μια καθαρά σπλαχνική εσωτερική εμπειρία. Δεν περιορίζεται σε ένα μόνο συναίσθημα, αντιθέτως, αποτελεί ένα σύνθετο σύμπλεγμα συναισθημάτων που αποτελείται από θλίψη, θυμό, φόβο, άγχος, στεναχώρια και ενίοτε ντροπή. Επίσης έχει κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις, αλλάζοντας πρόσωπο, πάντα ανάλογα με τις επικρατούμενες ιδέες για το άτομο, τον Θεό και τον φυσικό κόσμο. Η μοναξιά με άλλα λόγια έχει ιστορία.
Μια σύντομη βιογραφία της μοναξιάς
Ο όρος «μοναξιά» αρχίζει να καλλιεργείται στην αγγλική γλώσσα γύρω στο 1800, σύμφωνα με την έρευνα της Dr. Fey Bound Alberti, Βρετανή ιστορικό και συγγραφέα του βιβλίου «Βιογραφία της Μοναξιάς». Πριν από τότε, η πλησιέστερη λέξη στον όρο «μοναξιά» («loneliness») συναντάται στα λεξικά του Thomas Blunt (1656) και του Elisha Coles (1676). Ο όρος που χρησιμοποιούσαν ήταν «oneliness», που μεταφραζόταν απλά στην κατάσταση του να είναι ή να περιφέρεται κάποιος μόνος/η. Όπως και με την αρχική σημασία του όρου μοναξιά («solitude» – από τη λατινική «solus» που σημαίνει «μόνος»/μοναξιά), ο όρος «oneliness» δεν χαρακτηρίζεται από κάποια συναισθηματική έλλειψη. Όταν κάποιος ένιωθε «μόνος» σήμαινε πως ήταν, κυριολεκτικά, μόνος έξω στην ερημιά. Η μοναξιά δεν θεωρούταν ανθυγιεινή ή ανεπιθύμητη, αλλά αποτελούσε έναν αναγκαίο προσωπικό χώρο στον οποίο το άτομο μπορούσε να αναλύσει τους προβληματισμούς του για τον Θεό ή και άλλες βαθύτερες σκέψεις. Δεδομένου ότι ο Θεός ήταν πάντα κοντά, και η θρησκεία έπαιζε μεγάλο ρόλο στη ζωή του ανθρώπου, ένα άτομο ποτέ δεν ήταν, και ούτε θεωρούταν, πραγματικά μόνο.
Ακόμα και στις «περιπέτειες του Ροβινσώνα Κρούσου», του Daniel Defoe (1719), στην γνωστή ιστορία του ναυαγού που πέρασε 28 ολόκληρα χρόνια μόνος, σε ένα έρημο τροπικό νησί, δεν υπάρχει καμία αναφορά στην μοναξιά. Έναν ή και δύο αιώνες αργότερα και η χρήση του όρου «μοναξιά» έχει συνυφαστεί με την απουσία της κοινωνικής σύνδεσης και με ένα γενικότερο αίσθημα «κενού». Στην γνωστή ταινία «Castaway», που πρωταγωνιστεί ο Tom Hanks, που ενσαρκώνει έναν σύγχρονο Ροβινσώνα Κρούσο, ο ήρωας μας βρίσκει μια μπάλα βόλεϊ, στην οποία ζωγραφίζει ένα πρόσωπο, και την ονομάζει Wilson, ώστε να έχει κάποιον να συνομιλεί και να νιώθει λιγότερο μόνος. Για τον σύγχρονο άνθρωπο η προσθήκη του Wilson στην πλοκή βγάζει αρκετό νόημα: μας δείχνει την υποσυνείδητη ανθρώπινη ανάγκη για συντροφιά και την γενικότερη ιδέα που έχουμε για την «μοναξιά», πως είναι ανυπόφορη. Τι συνέβη;
Η σύγχρονη αντίληψη της μοναξιάς πηγάζει από τους πολιτιστικούς και οικονομικούς μετασχηματισμούς που έλαβαν χώρα στη σύγχρονη Δύση. Η βιομηχανοποίηση, η ανάπτυξη της καταναλωτικής οικονομίας και του μοντέρνου καπιταλισμού, η φθίνουσα επιρροή της θρησκείας και η δημοτικότητα της εξελικτικής βιολογίας χρησίμευσαν για να υπογραμμίσουν ότι το άτομο είναι αυτό που έχει σημασία – και όχι τα παραδοσιακά, πατερναλιστικά οράματα μιας κοινωνίας στην οποία όλοι λαμβάνουν μέρος. Δεν είναι τυχαίο ότι ο όρος ατομικότητα πρωτοεμφανίστηκε τον 19ο αιώνα, την ίδια περίοδο που η «μοναξιά» άρχισε να αποκτά και μία άλλη σημασία, αυτή που αναλύουμε.
Μοναχικότητα και χαρακτήρας
Ας κάνουμε μια βουτιά στο παρελθόν στην Γεωργιανή εποχή, συγκεκριμένα στη ζωή του Thomas Turner, όπως την εξιστορεί στο ημερολόγιο του, που έχει προσφέρει στους ιστορικούς μια ανεκτίμητη ματιά στις αγγλικές συνήθειες και στον αγγλικό τρόπο ζωής στην επαρχία. Ο Thomas Turner διατηρούσε ένα εμπορικό κατάστημα στο Σάσεξ της Αγγλίας το 1759 και άρχισε να γράφει στο ημερολόγιο του όταν αρρώστησε η γυναίκα του, πως φοβόταν ότι «ο μοναδικός του φίλος σύντομα μπορεί να πέθαινε», όπως και έγινε. Παρόλο που ο Turner περιβαλλόταν από φίλους στο ημερολόγιο του έγραφε πως αισθανόταν έρημος. Παρόλα τα συναισθήματα μοναξιάς που ένιωθε, δεν χρησιμοποίησε ποτέ τις λέξεις «μόνος» ή «μοναξιά»; ο όρος ακόμα δεν είχε εφευρεθεί. Σύμφωνα με τον Ελβετό φιλόσοφο JG Zimmerman, ο αληθινός τρόπος ζωής του 18ου αιώνα, σε συνδυασμό με την μετριοπάθεια που χαρακτήριζε τον τότε πληθυσμό, έδινε την ευκαιρία σε όποιον ζούσε μόνος να καλλιεργήσει τον ιδανικό του εαυτό και να παράγει τα καλύτερα χαρακτηριστικά μιας δυνατής προσωπικότητας.
«Τα βασικά στοιχεία ενός δυνατού χαρακτήρα μπορούν να σχηματιστούν μόνο στη μοναξιά (solitude). Μόνο εκεί αποκτάται πρώτα η σταθερότητα της σκέψης, η αφοσίωση της δραστηριότητας, η αποθάρρυνση της λιποταξίας, που αποτελούν τα χαρακτηριστικά ενός ήρωα και ενός σοφού».
Μοναξιά στην βικτωριανή εποχή
Με τη δημοσίευση της «Προέλευση των ειδών» του Δαρβίνου και την ταχεία ανάπτυξη της βιομηχανοποίησης και του πλούτου, οι άνθρωποι στην Βικτωριανή εποχή ένιωσαν την κοσμοθεωρία τους να μεταβάλλεται. Πολλοί Βικτωριανοί θρήνησαν τον παλιό τρόπο ζωής τους, κι έτσι απέφευγαν την νέα αυτή πραγματικότητα, γεγονός που τους έκανε να αισθάνονται απεριόριστα απομονωμένοι. Υποβλήθηκαν σε μια «ανήσυχη αίσθηση για κάτι που έχασαν, μια αίσθηση επίσης ότι εκτοπίστηκαν σε έναν κόσμο εξωγήινο από τεχνολογικές αλλαγές που είχαν λάβει χώρα πολύ γρήγορα για τις προσαρμοστικές δυνάμεις της ανθρώπινης ψυχής». Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως στα περισσότερα βικτωριανά μυθιστορήματα της εποχής πρωταγωνιστούν μοναχικοί ήρωες σε μια διαρκή αναζήτηση της ευτυχίας και της ελευθερίας. Ενώ ο Turner ανατράφηκε σε μία εποχή που πίστευαν ότι το θέλημα του Θεού κρυβόταν πίσω από τη συντριπτική απώλεια της γυναίκας του, βλέπουμε πως οι ήρωες της βικτωριανής εποχής προερχόντουσαν από μία διαφορετική φιλοσοφική εποχή. Η εστίαση στο άτομο, που ξεκίνησε τον 19ο αιώνα, που συνδέεται με την βιομηχανοποίηση, τον κοσμικό ανθρωπισμό και τον ρομαντισμό, δίνει, πλέον, μεγαλύτερη έμφαση στα συναισθήματα που συνδέονται με την μοναξιά και την εγκατάλειψη.
Η μοναξιά ως κοινωνικό πρόβλημα
Τον 20ο αιώνα, καθώς οι κλάδοι της ψυχιατρικής και της ψυχολογίας ασχολήθηκαν με την παθολογία της μοναξιάς, καθορίστηκαν τα υγιή και ανθυγιεινά συναισθήματα που «πρέπει» να βιώνουν οι άνθρωποι. Ο Ελβετός ψυχίατρος και ψυχαναλυτής, Carl Jung, ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε δύο διαφορετικούς τύπους προσωπικότητας, στο βιβλίο του «Ψυχολογικοί τύποι» που εκδόθηκε το (1921), την «εσωστρεφή» και την «εξωστρεφή».
Στην ατομιστική δυτική κοινωνία της αρχής του 20ού αιώνα, η εξωστρέφεια ήταν πολυτιμότερη της εσωστρέφειας. Η εσωστρέφεια συνδέθηκε με τον νευρωτισμό και την μοναξιά, ενώ η εξωστρέφεια με την κοινωνικότητα, τη γενναιοδωρία και την αυτοδυναμία. Στις ΗΠΑ η μοναξιά ορίστηκε ως «κοινωνικό πρόβλημα» την δεκαετία του 1960 και οι αντιλήψεις περί εξωστρέφειας συνδέθηκαν με τις ατομικές ιδιότητες που σχετίζονταν με την αυτοπεποίθηση, την ανεξαρτησία και το γνωστό σε όλους «american dream».
Δεδομένου ότι η βιομηχανοποίηση οδήγησε στην αστικοποίηση, τον 20ό αιώνα, περισσότεροι άνθρωποι από ποτέ ζούσαν στις πόλεις. Πολλές οικογένειες χωρίστηκαν, οι ηλικιωμένοι έμειναν μόνοι τους, και η αστική ζωή έφερε την αποξένωση: αποξένωση των ανθρώπων από τους συνανθρώπους τους και ακόμη και από τον ίδιο τους τον εαυτό. Οι μοναχικοί αστοί άρχισαν να εμφανίζονται σε διάφορα διάσημα έργα, όπως σε αυτά της Virginia Woolf, του αμερικανικού ρεαλιστή ζωγράφου Edward Hopper και του Franz Kafka.
Μοναξιά και καπιταλισμός
Υπάρχουν πολλοί λόγοι για την αύξηση του αισθήματος της μοναξιάς, αλλά φαίνεται ότι η υποκείμενη αιτία είναι παντού η ίδια: οι άνθρωποι, αυτά τα υπερ-κοινωνικά θηλαστικά, των οποίων οι εγκέφαλοι είναι καλωδιωμένοι για να αποζητούν τις κοινωνικές επαφές με άλλους ανθρώπους, απομονώνονται ολοένα και πιο πολύ στον 20ό και 21ο αιώνα. Οι οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, όπως, επίσης, και οι ιδεολογικές. Αν και η ψυχική μας ευημερία συνδέεται άρρηκτα με τις ζωές των άλλων, η οικονομική μας ευημερία επιτυγχάνεται μέσω του ανταγωνιστικού συμφέροντος και του ακραίου ατομισμού.
Ο Karl Marx ανέλυσε τη σχέση της μοναξιάς με τον καπιταλισμό και σημείωσε πως στον καπιταλισμό οι εργαζόμενοι αποξενώνονται από τον κόσμο στον οποίο ζουν. Η αποξένωση αυτή είναι άμεση συνέπεια της ταξικής φύσης της κοινωνίας, όπου η καπιταλιστική τάξη κατέχει και ελέγχει τι παράγει. Οι υπόλοιποι ουσιαστικά αντιμετωπίζονται ως απλά γρανάζια του συστήματος. Οι αποφάσεις για το πως ζούμε, πως εργαζόμαστε, τι καταναλώνουμε γίνονται σχεδόν αποκλειστικά χωρίς την πλειοψηφία να συμμετέχει, έχοντας όμως την ψευδαίσθηση της επιλογής, ως καταναλωτές. Ναι, είναι αλήθεια πως οι άνθρωποι ψάχνουν τρόπους να ζήσουν μία πιο κοινωνική και ίσως και εποικοδομητική ζωή, αλλά όλα αυτά γίνονται λίγο πιο δύσκολα όταν οι δουλειές είναι αβέβαιες, όταν εργάζονται πολλές ώρες για χαμηλούς μισθούς και όταν δεν έχουν πολύ ελεύθερο χρόνο ή αρκετό εισόδημα για να πετύχουν όλα αυτά που επιζητούν.
Μέσα σε όλα αυτά, το τόσα χρόνια εισιτήριο για μια καλύτερη ζωή, το εκπαιδευτικό σύστημα, γίνεται ολοένα και πιο βίαια ανταγωνιστικό, και σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, συνδέεται άμεσα και άρρηκτα με έναν γρήγορο και αγχώδη τρόπο ζωής, καθώς οι νέοι ανταλλάζουν τα πιο δημιουργικά τους χρόνια, όντας δέσμιοι στα χρέη της εκπαίδευσης τους. Η απασχόληση, πλέον και ειδικότερα μετά την οικονομική κρίση του 2008, έχει γίνει ένας αγώνας ενάντια σε ένα πλήθος απελπισμένων ανθρώπων που κυνηγούν και ανταγωνίζονται μεταξύ τους για όλο και λιγότερες θέσεις εργασίας. Οι ατελείωτες ευκαιρίες και διαγωνισμοί στην τηλεόραση τροφοδοτούν αδύνατες φιλοδοξίες και δημιουργούν την ψευδαίσθηση πως οι πραγματικές ευκαιρίες υπάρχουν και πως «όποιος θέλει μπορεί».
Κάποιοι στρέφονται στον καταναλωτισμό για να γεμίσουν το «κοινωνικό κενό» και το αίσθημα της μοναξιάς που βιώνουν. Αντιθέτως, όμως, εντείνουν το αίσθημα της κοινωνικής σύγκρισης με αυτόν τον τρόπο. Μιμούμενοι διάσημους, και «ειδωλοποιώντας» τους, καταλήγουν να γίνονται κακά φερέφωνα τους, καθώς ίσως πιστεύουν υποσυνείδητα πως θα γίνουν πιο αρεστοί με αυτόν τον τρόπο στον κοινωνικό τους περίγυρο. Άλλωστε για ποιον άλλον λόγο οι πιο πολλοί κάνουν τα πάντα για να αποκτήσουν όσο περισσότερα like γίνεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Για να αποδείξουν πόσο δημοφιλείς είναι, και πόσο λιγότερο μόνοι φαίνεται πως είναι, κρυμμένοι πίσω από ένα προσωπείο, κρύβοντας την ζοφερή πραγματική εικόνα μόνων ανθρώπων κολλημένων στην οθόνη του κινητού τους.
Αν η μοναξιά είναι μία σύγχρονη επιδημία, τότε και τα αίτια της είναι επίσης σύγχρονα, και ίσως η κατανόηση τους μας σώσει από αυτήν. Είναι μία μάστιγα στην κοινωνία μας, αλλά μπορεί να ξεπεραστεί. Αγωνιζόμενοι για ένα μεγαλύτερο μερίδιο του πλούτου που παράγουμε, για μία συντομότερη εργάσιμη εβδομάδα και για μεγαλύτερο έλεγχο της ζωής μας, οι βάσεις για καλύτερες κοινωνικές συνδέσεις μπορούν να οικοδομηθούν.
Πηγές
Monbiot George “Neoliberalism is creating loneliness. That’s what’s wrenching society apart” the Guardian 12/10/16 ανακτήθηκε από www.theguardian.co
Essays, UK. (November 2018). Victorian Sense Of Isolation In Fiction ανακτήθηκε από www.ukessays.co
Dr Fey Bound Alberti “A Biography of Loneliness: The History of an Emotion” e-book
The Socialist “Why are people feeling lonely” 17/12/19 ανακτήθηκε από thesocialist.org.au
