Οι ψυχολόγοι ενδιαφέρονται εδώ και πολύ καιρό για το φαινόμενο του παρευρισκόμενου ή όπως είναι διεθνώς γνωστό Bystander effect. Συγκεκριμένα το ενδιαφέρον στοχεύει στο γιατί και πότε βοηθάμε τους ανθρώπους γύρω μας. Ως απόρροια αυτού του ερωτήματος γεννάται και το ερώτημα του γιατί αρκετές φορές δεν κάνουμε τίποτα για να βοηθήσουμε. Το φαινόμενο αυτό λέγεται ότι εμφανίζεται όταν οι άνθρωποι αδυνατούν να βοηθήσουν κάποιον που χρήσει βοήθειας. Διερευνώντας τα αίτια και τις σκέψεις των ανθρώπων, οι ερευνητές καταλήγουν να ρίχνουν φως στο Bystander effect. Κατά κύριο λόγο όμως ρίχνουν φως στα συναισθήματά μας και στους λόγους που μας κρατάνε πίσω. Η κατανόηση του φαινομένου από όλους μας ίσως βοηθήσει στο μέλλον, συλλογικά και ατομικά, να ξεπεράσουμε συνειδητά το φαινόμενο του παρευρισκόμενου.
Ορίζοντας το Bystander effect
Το φαινόμενο του περαστικού (Bystander effect) είναι ένα φαινόμενο στο οποίο ένας μάρτυρας ή ένας παρευρισκόμενος δεν προσφέρεται εθελοντικά να βοηθήσει ένα θύμα ή ένα άτομο που βρίσκεται σε κίνδυνο. Πιο συγκεκριμένα, ο όρος αυτός αναφέρεται στο φαινόμενο στο οποίο όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των ανθρώπων που είναι παρόντες, τόσο λιγότερο πιθανό είναι οι άνθρωποι να βοηθήσουν ένα άτομο που βρίσκεται σε κίνδυνο. Όταν συμβαίνει μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, οι παρατηρητές είναι πιο πιθανό να αναλάβουν δράση εάν δεν υπάρχουν καθόλου άλλοι μάρτυρες. Το να είναι κάποιος μέρος ενός μεγάλου πλήθους τον καθιστά αδύναμο να αναλάβει την ευθύνη για μια ενέργεια. Αντίθετα, απλώς παρακολουθεί τι συμβαίνει. Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι παίρνουμε αυτές τις αποφάσεις με βάση την κοινωνική κατάσταση, όχι τις δικές μας μεταβλητές της προσωπικότητάς μας.
Η υπόθεση Genovese
Το πιο συχνά αναφερόμενο παράδειγμα του Bystander effect στα εισαγωγικά εγχειρίδια ψυχολογίας είναι η βάναυση δολοφονία μιας νεαρής γυναίκας που ονομάζεται Catherine “Kitty” Genovese. Την Παρασκευή, 13 Μαρτίου 1964, η 28χρονη Genovese επέστρεφε σπίτι από τη δουλειά. Καθώς πλησίαζε στην είσοδο του διαμερίσματός της, δέχθηκε επίθεση και μαχαιρώθηκε από έναν άνδρα που αργότερα αναγνωρίστηκε, ήταν ο Winston Moseley.
Παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις της Genovese για βοήθεια, κανένας από τους δεκάδες ανθρώπους στην κοντινή πολυκατοικία που άκουσαν τα κλάματα της δεν κάλεσε την αστυνομία για να καταγγείλει το περιστατικό. Η επίθεση ξεκίνησε αρχικά στις 3:20 π.μ., αλλά μόλις στις 3:50 π.μ. κάποιος επιτέλους επικοινώνησε για πρώτη φορά με την αστυνομία. Αυτό το περιστατικό έφερε στην επιφάνεια το φαινόμενο και ξεκίνησε η αναζήτηση για την αιτιολογία του. Γιατί λοιπόν κανείς δεν προθυμοποιήθηκε να βοηθήσει νωρίτερα;
Αιτιολογία του Bystander effect
Υπάρχουν δύο κύριοι παράγοντες που συμβάλλουν στο φαινόμενο του περαστικού (Bystander effect). Πρώτον, η παρουσία άλλων ανθρώπων δημιουργεί διάχυση ευθύνης . Επειδή υπάρχουν και άλλοι παρατηρητές, τα άτομα δεν αισθάνονται τόση πίεση να αναλάβουν δράση. Η ευθύνη για δράση θεωρείται ότι μοιράζεται μεταξύ όλων των παρευρισκόμενων. Η έρευνα αποκαλύπτει ένα απλό ανησυχητικό συμβάν. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των ανθρώπων που γίνονται μάρτυρες ενός αγνώστου σε κίνδυνο, τόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα να τον βοηθήσουν. Αν ένα άτομο είχε δει την επίθεση, οι πιθανότητες να είχε παρέμβει θα ήταν μεγαλύτερες.
Ο δεύτερος λόγος είναι η ανάγκη να συμπεριφερόμαστε με ορθούς και κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους. Όταν οι άλλοι παρατηρητές αποτυγχάνουν να αντιδράσουν, τα άτομα συχνά το εκλαμβάνουν ως σήμα ότι μια απάντηση δεν χρειάζεται ή δεν είναι η κατάλληλη.
Οι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι οι θεατές σε συνθήκες Bystander effect είναι λιγότερο πιθανό να παρέμβουν εάν η κατάσταση είναι διφορούμενη. Στην περίπτωση της Kitty Genovese, πολλοί από τους 38 μάρτυρες ανέφεραν ότι πίστευαν ότι ήταν μάρτυρες ενός καυγά μεταξύ εραστών και δεν συνειδητοποίησαν ότι η νεαρή γυναίκα στην πραγματικότητα δολοφονούνταν. Οι θεατές μπορεί να αναρωτιούνται τι ακριβώς συμβαίνει. Σε τέτοιες στιγμές, οι άνθρωποι συχνά κοιτούν τους άλλους στην ομάδα για να προσδιορίσουν τι είναι κατάλληλο. Όταν βλέπουν ότι κανείς άλλος δεν αντιδρά, επικρατεί η σκέψη δυστυχώς ότι ίσως δεν χρειάζεται καμία ενέργεια. Οι άγνωστοι παίρνουν ασυνείδητα σημάδια από τους γύρω τους, μια έννοια γνωστή ως κοινωνική επιρροή, και είναι λιγότερο πιθανό να παρέμβουν όταν οι άλλοι είναι εξίσου παθητικοί.
Το μοντέλο απόφασης βοήθειας
Οι Latané & Darley (1970) διατύπωσαν ένα μοντέλο πέντε σταδίων για να εξηγήσουν γιατί οι περαστικοί σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης μερικές φορές προσφέρουν και μερικές φορές δεν προσφέρουν βοήθεια. Σε κάθε στάδιο του μοντέλου η απάντηση «Όχι» έχει ως αποτέλεσμα τη μη παροχή βοήθειας, ενώ η απάντηση «ναι» οδηγεί το άτομο πιο κοντά στην προσφορά βοήθειας. Ωστόσο, υποστήριξαν ότι οι βοηθητικές αποκρίσεις μπορεί να παρεμποδιστούν σε οποιοδήποτε στάδιο της διαδικασίας. Για παράδειγμα, ο παρευρισκόμενος μπορεί να μην παρατηρήσει την κατάσταση ή η κατάσταση μπορεί να είναι διφορούμενη και να μην ερμηνεύεται εύκολα ως έκτακτη ανάγκη.
Τα πέντε στάδια είναι:
- Ο θεατής πρέπει να παρατηρήσει ότι κάτι δεν πάει καλά.
- Ο παρευρισκόμενος πρέπει να ορίσει αυτή την κατάσταση ως έκτακτη ανάγκη.
- Ο παρευρισκόμενος πρέπει να αξιολογήσει πόσο προσωπικά αισθάνεται υπεύθυνος.
- Ο παρευρισκόμενος πρέπει να αποφασίσει τον καλύτερο τρόπο για να προσφέρει βοήθεια.
- Ο παρευρισκόμενος πρέπει να ενεργήσει βάσει αυτής της απόφασης.
Η διάχυση των ευθυνών
Το να είμαστε απλώς με άλλους παρευρισκόμενους μπορεί να διευκολύνει ή να εμποδίσει το αν θα εμπλακούμε με πολλούς τρόπους. Σε καταστάσεις στις οποίες απαιτείται βοήθεια, η παρουσία ή η απουσία άλλων μπορεί να επηρεάσει το κατά πόσον κάποιος παρευρισκόμενος θα αναλάβει την προσωπική ευθύνη θα δώσει τη βοήθεια. Εάν ο παρευρισκόμενος είναι μόνος, η προσωπική ευθύνη για βοήθεια πέφτει αποκλειστικά στους ώμους του. Τι γίνεται όμως αν είναι παρόντες και άλλοι; Αν και μπορεί να φαίνεται ότι η ύπαρξη περισσότερων ανθρώπων θα αύξανε τις πιθανότητες να λάβει βοήθεια το θύμα, συχνά συμβαίνει το αντίθετο. Γνωρίζοντας κανείς ότι κάποιος άλλος θα μπορούσε να βοηθήσει φαίνεται αυτό να απαλλάσσει τους παρευρισκόμενους από την προσωπική ευθύνη. Επομένως οι περαστικοί δεν παρεμβαίνουν. Αυτό το φαινόμενο είναι γνωστό ως διάχυση ευθύνης (Darley & Latané, 1968).
Υπάρχει ένας εκτενής όγκος ερευνών που δείχνει τον αρνητικό αντίκτυπο της διάχυσης ευθύνης στη βοήθεια. Αυτό φαίνεται τόσο σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης όσο και σε καταστάσεις καθημερινής ανάγκης. Αυτές οι μελέτες δείχνουν την τεράστια σημασία που δίνουν οι πιθανοί βοηθοί στην κοινωνική κατάσταση στην οποία συμβαίνουν ατυχή γεγονότα. Ειδικά όταν δεν είναι ξεκάθαρο τι πρέπει να γίνει και ποιος πρέπει να το κάνει. Τα άλλα άτομα παρέχουν σημαντικές κοινωνικές πληροφορίες σχετικά με το πώς πρέπει να ενεργούμε. Πληροφορίες που έχουν να κάνουν ακόμα και με το ποιες μπορεί να είναι οι προσωπικές μας υποχρεώσεις.
Και ο αμοιβαίος αλτρουισμός;
Ζούμε σε ομάδες που περιλαμβάνουν άτομα που δεν έχουν σχέση με εμάς και συχνά τα βοηθάμε. Ο αμοιβαίος αλτρουισμός δίνει την απάντηση στο γιατί συμβαίνει αυτό. Λόγω του αμοιβαίου αλτρουισμού, όλοι είμαστε καλύτερα μακροπρόθεσμα αν βοηθάμε ο ένας τον άλλον. Εάν το να βοηθήσετε κάποιον τώρα αυξάνει τις πιθανότητες να βοηθηθείτε αργότερα, τότε οι συνολικές πιθανότητες επιβίωσής σας αυξάνονται. Υπάρχει η πιθανότητα κάποιος να εκμεταλλευτεί τη βοήθειά και να μην ανταποδώσει τις χάρες. Αλλά οι άνθρωποι φαίνεται να έχουν προδιάθεση να εντοπίσουν αυτούς που αποτυγχάνουν να ανταποδώσουν. Από εκεί μπορεί να προκύψουν τιμωρίες, συμπεριλαμβανομένου του κοινωνικού αποκλεισμού.
Οι περισσότεροι άνθρωποι θα ήθελαν να πιστεύουν ότι βοηθούν τους άλλους επειδή ανησυχούν για τα δεινά τους. Στην πραγματικότητα, οι λόγοι για τους οποίους βοηθάμε μπορεί να αφορούν περισσότερο τον εαυτό μας παρά τους άλλους. Τα εγωιστικά κίνητρα μπορεί να μας κάνουν πολλές φορές να βοηθήσουμε. Αν και πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι ο εγωισμός είναι το μόνο κίνητρο για βοήθεια, άλλοι προτείνουν τον αλτρουισμό. Ο αλτρουισμός είναι η βοήθεια που έχει ως απώτερο στόχο τη βελτίωση της ευημερίας του άλλου. Αυτό μπορεί επίσης να είναι ένα κίνητρο για βοήθεια υπό τις κατάλληλες συνθήκες.
Πρόληψη και αντιμετώπιση του Bystander effect
Το φαινόμενο του περαστικού (Bystander effect) είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που εμφανίζεται όταν οι άνθρωποι αποτυγχάνουν να βοηθήσουν όσους έχουν ανάγκη λόγω της παρουσίας άλλων ανθρώπων. Σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι αισθάνονται ότι αφού υπάρχουν άλλοι άνθρωποι γύρω, σίγουρα κάποιος άλλος θα δράσει. Ενώ το Bystander effect μπορεί να έχει αρνητικό αντίκτυπο στην κοινωνική συμπεριφορά και τον αλτρουισμό, οι ερευνητές έχουν εντοπίσει παράγοντες που βοηθούν. Οι άνθρωποι μπορούν έτσι να ξεπεράσουν αυτή την τάση και να αυξήσουν την πιθανότητα να συμμετάσχουν σε συμπεριφορές βοήθειας.
Βοηθώντας ως μάρτυρας
Μερικές φορές και μόνο το να βλέπουμε άλλους ανθρώπους να κάνουν κάτι ευγενικό ή χρήσιμο, μας κάνει πιο πρόθυμους να βοηθήσουμε τους άλλους. Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι όταν παρατηρούμε άλλους ανθρώπους να επιδίδονται σε κοινωνικές συμπεριφορές είναι πιο πιθανό να κάνουμε το ίδιο.
Να είσαι παρατηρητικός
Ένας από τους βασικούς λόγους που οι άνθρωποι συχνά αποτυγχάνουν να αναλάβουν δράση όταν χρειάζεται βοήθεια είναι ότι δεν προσέχουν τι συμβαίνει μέχρι να είναι πολύ αργά. Οι διφορούμενες καταστάσεις μπορεί επίσης να δυσκολέψουν τον προσδιορισμό του εάν η βοήθεια είναι πραγματικά απαραίτητη. Καλό είναι κανείς να παραμένει σε σχετική εγρήγορση. Χρήσιμο επίσης είναι να υπάρχει συντονισμός με την ευθύνη και το γεγονός. Δεν είναι πάντα το καλύτερο να βασίζεται κανείς στις απαντήσεις των γύρω του.
Προσωπική σύνδεση
Οι ερευνητές γνωρίζουν από καιρό ότι είναι πιο πιθανό να βοηθήσουμε άτομα που γνωρίζουμε προσωπικά. Σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, τα άτομα που αντιμετωπίζουν προβλήματα μπορούν να βοηθήσουν στην καλλιέργεια μιας πιο εξατομικευμένης απόκρισης ακόμη και σε αγνώστους, κάνοντας μερικά σημαντικά βήματα. Απλές συμπεριφορές όπως η άμεση οπτική επαφή και η ενασχόληση με κουβέντες μπορούν να αυξήσουν την πιθανότητα ένα άτομο βοηθηθεί. Εάν αντιμετωπίζετε προβλήματα, ξεχωρίστε ένα άτομο από το πλήθος. Έχοντας οπτική επαφή ζητήστε απευθείας βοήθεια αντί να κάνετε μια γενική παράκληση στην ομάδα.
Αυτοπεποίθηση
Το να νιώθουμε καλά με τον εαυτό μας μπορεί να συμβάλει στις κοινωνικές συμπεριφορές. Οι άνθρωποι που νιώθουν επιτυχημένοι είναι πιο πιθανό να προσφέρουν βοήθεια. Ακόμη και σχετικά μικρά γεγονότα μπορούν να πυροδοτήσουν τέτοια συναισθήματα. Το να ακούτε το αγαπημένο σας τραγούδι στο ραδιόφωνο, να απολαμβάνετε μια ζεστή καλοκαιρινή μέρα ή να ολοκληρώσετε με επιτυχία μια σημαντική εργασία στη δουλειά μπορεί να σας κάνει να νιώθετε χαρούμενοι και ικανοί. Τότε είναι πιο πιθανό να βοηθήσετε ένα άλλο άτομο που έχει ανάγκη.
Κλείνοντας
Το Bystander effect συμβαίνει περισσότερο από ό,τι θα θέλαμε. Ωστόσο, υπάρχουν μερικά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε όλοι για να το ξεπεράσουμε και να βοηθήσουμε άλλους. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε στον εαυτό μας και στους άλλους ότι το να είσαι συνεχώς ενεργός είναι εξαιρετικά εξουθενωτικό. Ωστόσο, ακόμα και αν είναι κουραστικό και άβολο, με τον καιρό κανείς κατακτά την αυτοπεποίθηση που αναζητά. Με λίγα λόγια βελτιώνεται σημαντικά, αν και η έκθεση στη βία είναι ψυχοφθόρα. Σε κάθε περίπτωση ο καθένας μας μπορεί να βρεθεί σε μία δυσμενή θέση και το μόνο σίγουρο είναι ότι θα ήθελε να βοηθηθεί. Έτσι όλοι μας είναι σημαντικό να κατανοήσουμε βαθιά ότι μοιραζόμαστε αυτή την κοινή ανάγκη αλλά και το προνόμιο να βοηθήσουμε όταν χρειαστεί.
