Εξαρτητική Διαταραχή Προσωπικότητας (Cluster C): Έρωτας, σχέσεις και η παγίδα της εξάρτησης

https://health4u.gr/wp-content/uploads/2021/05/matthew-henry-HIDx1jXz8tA-unsplash.jpg

Η Εξαρτητική Διαταραχή Προσωπικότητας (Dependent Personality Disorder – DPD) ανήκει στο Cluster C των διαταραχών προσωπικότητας, το οποίο χαρακτηρίζεται από έντονο άγχος, ανασφάλεια και φόβους απόρριψης. Σε αντίθεση με άλλες διαταραχές του ίδιου cluster (όπως η Αποφευκτική ή η Ιδεοψυχαναγκαστική), η Εξαρτητική έχει ως κεντρικό γνώρισμα την υπερβολική ανάγκη φροντίδας και υποστήριξης από τους άλλους. Αυτό το μοτίβο, που συχνά γίνεται φανερό στις ερωτικές σχέσεις, οδηγεί σε υποτακτική συμπεριφορά, φόβο εγκατάλειψης και δυσκολία λήψης αποφάσεων χωρίς την επιβεβαίωση του συντρόφου.

Στο πλαίσιο των ερωτικών και συναισθηματικών σχέσεων, η εξαρτητική προσωπικότητα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Οι άνθρωποι με DPD μπορεί να δείχνουν υπερβολική αφοσίωση στον σύντροφο, αλλά ταυτόχρονα να ανέχονται κακοποιητικές συμπεριφορές ή να παγιδεύονται σε δυσλειτουργικές σχέσεις λόγω της έντονης ανάγκης τους να μην μείνουν μόνοι. Ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι η DPD αυξάνει τον κίνδυνο παραμονής σε σχέσεις με ενδοοικογενειακή βία (Loas et al., 2011). Παράλληλα, μελέτες σε ζευγάρια καταγράφουν ότι η εξαρτητική συμπεριφορά σχετίζεται με χαμηλότερη ικανοποίηση σχέσης και υψηλότερη σύγκρουση (South et al., 2008).

Στόχος του άρθρου είναι να αναλύσει πώς η εξαρτητική διαταραχή προσωπικότητας επηρεάζει τις ερωτικές και συναισθηματικές σχέσεις, να παρουσιάσει τα επιστημονικά δεδομένα και να αναδείξει πιθανούς δρόμους παρέμβασης.

Κλινική εικόνα της Εξαρτητικής Διαταραχής Προσωπικότητας (Cluster C)

Τι είναι η Εξαρτητική Διαταραχή Προσωπικότητας;

Σύμφωνα με το DSM-5, η Εξαρτητική Διαταραχή Προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από:

• Δυσκολία στη λήψη καθημερινών αποφάσεων χωρίς την καθοδήγηση των άλλων.
• Ανάγκη οι άλλοι να αναλαμβάνουν την ευθύνη για σημαντικούς τομείς της ζωής.
• Φόβο να διαφωνήσει κανείς με άλλους λόγω ανησυχίας ότι θα χάσει την υποστήριξή τους.
• Δυσκολία έναρξης έργων ή δραστηριοτήτων μόνος/η λόγω έλλειψης αυτοπεποίθησης.
• Έντονες προσπάθειες για να εξασφαλίσει φροντίδα και στήριξη από τους άλλους.
• Αίσθημα δυσφορίας ή αδυναμίας όταν είναι μόνος/η.
• Αναζήτηση άμεσα νέας σχέσης όταν λήξει μια σημαντική σχέση.
• Έντονος φόβος εγκατάλειψης.

Αυτά τα χαρακτηριστικά δημιουργούν μια ψυχολογική εξάρτηση που γίνεται πιο έντονη και πιο εμφανής μέσα στις ερωτικές σχέσεις, όπου οι συναισθηματικοί δεσμοί είναι ισχυρότεροι.

Η διαφορά από την «υγιή εξάρτηση»

Σε κάθε ερωτική σχέση υπάρχει ένα επίπεδο αλληλεξάρτησης. Ωστόσο, στη DPD το άτομο θυσιάζει την αυτονομία του, ζει με τον φόβο της μοναξιάς και δυσκολεύεται να αναπτύξει ανεξάρτητη ταυτότητα. Το αποτέλεσμα είναι συχνά η δημιουργία σχέσεων που δεν βασίζονται στην ισότητα, αλλά στην υποταγή και στη μονομερή εξάρτηση.

Συμπτώματα που αντανακλούν στις ερωτικές σχέσεις

• Συνεχής αναζήτηση επιβεβαίωσης και καθησυχασμού.
• Υπερβολική υποχωρητικότητα, ακόμα και εις βάρος των προσωπικών αναγκών.
• Δυσκολία να εκφράσει θυμό ή διαφωνία με τον σύντροφο.
• Έντονο άγχος αποχωρισμού.
• Παράταση τοξικών ή κακοποιητικών σχέσεων για να αποφευχθεί η μοναξιά.

Θεωρητικό πλαίσιο – Προσκόλληση και Εξαρτητική Διαταραχή Προσωπικότητας

Η θεωρία της προσκόλλησης

Η κατανόηση της εξαρτητικής διαταραχής προσωπικότητας δεν μπορεί να αποκοπεί από την θεωρία της προσκόλλησης (attachment theory), όπως διατυπώθηκε από τον John Bowlby και επεκτάθηκε από την Mary Ainsworth. Σύμφωνα με αυτήν, τα πρώιμα βιώματα με τους γονείς ή τους βασικούς φροντιστές καθορίζουν το πώς ένα άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και τους άλλους στις σχέσεις.

• Τα παιδιά που μεγαλώνουν με ασφαλή προσκόλληση νιώθουν ότι οι ανάγκες τους θα καλυφθούν, αναπτύσσουν αυτονομία και μαθαίνουν να εμπιστεύονται.
• Όσα μεγαλώνουν με αγχώδη ή αμφιθυμική προσκόλληση, συχνά βιώνουν αστάθεια, υπερβολικό φόβο εγκατάλειψης και αβεβαιότητα για την αξία τους.

Η DPD φαίνεται να συνδέεται κυρίως με το δεύτερο μοτίβο: αγχώδη/προσηλωμένη προσκόλληση. Ενήλικες με αυτήν τη δομή αναζητούν συνεχώς επιβεβαίωση, φοβούνται την απόρριψη και δυσκολεύονται να μείνουν μόνοι.

Η ανασφάλεια αποχωρισμού ως πυρήνας

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εξαρτητικής προσωπικότητας είναι η ανασφάλεια αποχωρισμού. Έρευνες που χρησιμοποιούν το μοντέλο DSM-5 AMPD (Alternative Model of Personality Disorders) έδειξαν ότι οι όψεις της «ανασφάλειας αποχωρισμού» και της «αποφυγής εγγύτητας» εξηγούν μεγάλο ποσοστό της μεταβλητότητας στην ικανοποίηση σχέσης (Frontiers in Psychiatry, 2023). Δηλαδή, όταν κάποιος ζει με συνεχή φόβο εγκατάλειψης, αυτό αντανακλάται άμεσα στις ερωτικές του σχέσεις, δημιουργώντας ένταση και δυσαρέσκεια.

Γενετικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες

Μελέτες σε διδύμους (Crawford et al., 2007) έδειξαν ότι η αγχώδης προσκόλληση μοιράζεται κοινό γενετικό υπόβαθρο με χαρακτηριστικά διαταραχών προσωπικότητας, συμπεριλαμβανομένης της εξαρτητικής. Αυτό σημαίνει πως η DPD δεν προκύπτει μόνο από περιβαλλοντικά ερεθίσματα (π.χ. υπερπροστατευτικοί ή απορριπτικοί γονείς), αλλά και από βιολογικές ευαλωτότητες. Ο συνδυασμός αυτών των παραγόντων κάνει το άτομο πιο ευάλωτο σε σχέσεις ανισότιμες ή κακοποιητικές.

Ο φαύλος κύκλος της εξάρτησης

Στις ερωτικές σχέσεις, το μοτίβο της εξάρτησης συχνά δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο:

1. Το άτομο με DPD επιζητά υπερβολική φροντίδα και επιβεβαίωση.
2. Ο/η σύντροφος νιώθει πίεση ή ασφυξία.
3. Η απόσταση που δημιουργείται ενισχύει τον φόβο εγκατάλειψης.
4. Το άτομο με DPD γίνεται ακόμα πιο υποχωρητικό ή γαντζώνεται περισσότερο.
5. Η σχέση επιδεινώνεται και η ικανοποίηση μειώνεται και για τους δύο.

Μελέτες (South, Turkheimer & Oltmanns, 2008) δείχνουν ότι οι ετερο-αναφορές (δηλαδή οι αξιολογήσεις που κάνουν οι σύντροφοι) για τα εξαρτητικά χαρακτηριστικά σχετίζονται με χαμηλότερη ικανοποίηση σχέσης και περισσότερες συγκρούσεις.

Η «διπλή όψη» της εξαρτητικότητας

Ενδιαφέρον εύρημα: ορισμένες φορές, όταν το ίδιο το άτομο αυτοαναφέρει εξαρτητικά χαρακτηριστικά, συνδέεται με υψηλότερη ικανοποίηση σχέσης (South et al., 2008). Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι οι ίδιοι βλέπουν την αφοσίωσή τους ως θετική έκφραση αγάπης. Για τον/την σύντροφο όμως, η ίδια συμπεριφορά μπορεί να βιώνεται ως ασφυκτική. Αυτή η «διπλή όψη» εξηγεί γιατί κάποιες σχέσεις με DPD ξεκινούν με έντονη εγγύτητα αλλά στη συνέχεια γίνονται δυσλειτουργικές.

Σύνδεση με συναισθηματική και σωματική κακοποίηση

Η υπερβολική εξάρτηση, ο φόβος μοναξιάς και η αδυναμία οριοθέτησης αυξάνουν την πιθανότητα να παραμείνει κάποιος σε κακοποιητική σχέση. Η Loas et al. (2011) έδειξαν ότι τα άτομα με DPD είναι πιο πιθανό να έχουν σύντροφο ως θύτη σωματικής βίας σε σχέση με άλλες ομάδες. Η StatPearls (2024) επισημαίνει ότι οι κλινικοί πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί γιατί αυτά τα άτομα μπορεί να παραμένουν σε σχέσεις με IPV (intimate partner violence) από φόβο ότι δεν θα βρουν άλλον να τα φροντίσει.

Η πολιτισμική διάσταση

Αξίζει να σημειωθεί ότι η εξάρτηση στις σχέσεις δεν εκδηλώνεται το ίδιο σε όλα τα πολιτισμικά πλαίσια. Σε κοινωνίες όπου η οικογενειακή ή συζυγική αλληλεξάρτηση θεωρείται φυσιολογική, η DPD μπορεί να διαγιγνώσκεται λιγότερο ή να συγχέεται με «παραδοσιακούς ρόλους». Ωστόσο, όταν η εξάρτηση γίνεται παθολογική, οι συνέπειες (μοναξιά, χαμηλή αυτοεκτίμηση, κακοποίηση) παραμένουν.

Εξαρτητική Διαταραχή Προσωπικότητας και ερωτικές σχέσεις:

Η αμφίσημη φύση της εξάρτησης

Η εξαρτητική διαταραχή προσωπικότητας (DPD) χαρακτηρίζεται από έντονη ανάγκη εγγύτητας. Στις ερωτικές σχέσεις αυτό μπορεί αρχικά να εκληφθεί ως αφοσίωση, σταθερότητα και έντονη διάθεση φροντίδας. Πολλοί σύντροφοι στην αρχή μιας σχέσης αισθάνονται ότι έχουν βρει έναν άνθρωπο που «δίνει τα πάντα». Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, η συνεχής ανάγκη για επιβεβαίωση, η υποχωρητικότητα και η δυσκολία να εκφράσει κάποιος/α την αντίθεσή του/της συχνά οδηγούν σε ανισορροπία δυνάμεων και δυσαρέσκεια.

Έτσι, η εξαρτητικότητα μπορεί να είναι διπρόσωπη: από τη μία δημιουργεί στενό δέσιμο, από την άλλη παράγει πίεση και ασφυξία μέσα στη σχέση.

Ερευνητικά ευρήματα για την ικανοποίηση σχέσης

Σημαντικές μελέτες σε παντρεμένα ζευγάρια (South, Turkheimer & Oltmanns, 2008) έδειξαν ότι:

• Όταν ο/η σύντροφος αναφέρει ότι το άλλο άτομο παρουσιάζει εξαρτητικά χαρακτηριστικά, η ικανοποίηση σχέσης μειώνεται.
• Συγχρόνως, παρατηρείται αύξηση σε λεκτική επιθετικότητα και σε συγκρούσεις.
• Αντίθετα, όταν τα ίδια τα άτομα με DPD αυτοαναφέρουν την εξαρτητικότητα τους, σε ορισμένες περιπτώσεις συνδέεται με υψηλότερη ικανοποίηση.

Αυτό το «παράδοξο» δείχνει ότι ο τρόπος που βιώνει ο ένας σύντροφος τη σχέση μπορεί να είναι εντελώς διαφορετικός από τον τρόπο που τη βιώνει ο άλλος. Για το εξαρτητικό άτομο, η αφοσίωσή του είναι ένδειξη αγάπης· για τον/την σύντροφο, μπορεί να είναι βάρος ή περιορισμός.

Νεότερες μελέτες και το DSM-5 AMPD

Η εισαγωγή του Alternative Model of Personality Disorders (AMPD) στο DSM-5 έδωσε τη δυνατότητα να μελετηθούν τα διαστατικά γνωρίσματα της προσωπικότητας. Σε μελέτες με ζευγάρια (Smith, Jarnecke & South, 2020) φάνηκε ότι:

• Τα παθολογικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας, συμπεριλαμβανομένων των φοβιών αποχωρισμού και της υποτακτικότητας, σχετίζονται με χαμηλότερη ικανοποίηση σχέσης.
• Αυτά τα χαρακτηριστικά αυξάνουν τον κίνδυνο για ψυχολογική και σωματική επιθετικότητα μέσα στη σχέση.
• Η δυσαρέσκεια τείνει να είναι αμφίπλευρη: το άτομο με DPD φοβάται να χάσει τον σύντροφο, αλλά ο/η σύντροφος αισθάνεται εγκλωβισμένος/η.

Επιπλέον, μελέτες σε κλινικά δείγματα (Frontiers in Psychiatry, 2023) κατέδειξαν ότι όψεις όπως η Ανασφάλεια Αποχωρισμού και η Αποφυγή Εγγύτητας εξηγούν μεγάλο ποσοστό της διακύμανσης στην ικανοποίηση σχέσης. Με άλλα λόγια, όταν το άτομο ζει με τον φόβο εγκατάλειψης ή όταν αποφεύγει την ειλικρινή εγγύτητα από φόβο, η ποιότητα της σχέσης επηρεάζεται άμεσα.

Μοτίβα συγκρούσεων: Demand / Withdraw

Ένα τυπικό μοτίβο σε ζευγάρια όπου ο ένας πάσχει από εξαρτητική διαταραχή είναι το λεγόμενο demand/withdraw pattern:

• Ο εξαρτητικός σύντροφος απαιτεί περισσότερη προσοχή, επιβεβαίωση και χρόνο μαζί.
• Ο άλλος σύντροφος αποσύρεται για να προστατεύσει την αυτονομία του.
• Αυτή η απόσυρση ενισχύει τον φόβο εγκατάλειψης του εξαρτητικού ατόμου, με αποτέλεσμα ακόμα περισσότερες απαιτήσεις.

Μελέτες (Beeney et al., 2019) δείχνουν ότι αυτό το μοτίβο διαμεσολαβεί τη σχέση ανάμεσα στη σοβαρότητα της διαταραχής προσωπικότητας και στη χαμηλή ικανοποίηση σχέσης. Είναι ένας φαύλος κύκλος που αν δεν αντιμετωπιστεί θεραπευτικά, μπορεί να οδηγήσει σε διάλυση της σχέσης ή σε χρόνια δυσλειτουργία.

Εξαρτητικότητα και ανοχή σε τοξικές σχέσεις

Η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η έντονη ανασφάλεια εγκατάλειψης κάνουν τα άτομα με DPD πιο πιθανό να παραμένουν σε τοξικές ή κακοποιητικές σχέσεις. Έρευνες (Loas et al., 2011· StatPearls, 2024) καταγράφουν αυξημένη πιθανότητα τα άτομα με εξαρτητική προσωπικότητα να έχουν σύντροφο ως δράστη βίας. Η εξάρτηση εμποδίζει το θύμα να θέσει όρια ή να φύγει, διαιωνίζοντας τον κύκλο της κακοποίησης.

Η εικόνα του συντρόφου

Ενδιαφέρον έχει ότι οι σύντροφοι των ατόμων με DPD συχνά περιγράφουν τη σχέση ως «ασύμμετρη». Μπορεί να αισθάνονται ότι κρατούν όλη την ευθύνη ή ότι δεν έχουν χώρο να εκφραστούν. Αυτό οδηγεί σε αποξένωση, θυμό και τελικά απομάκρυνση. Έτσι, ενώ το άτομο με DPD φοβάται την εγκατάλειψη, η συμπεριφορά του/της μπορεί να γίνει τελικά η αιτία που προκαλεί απόσταση.

Συνοψίζοντας

Η ερευνητική βιβλιογραφία καταδεικνύει ότι η εξαρτητική διαταραχή προσωπικότητας:

• Μειώνει τη συνολική ικανοποίηση από τις ερωτικές σχέσεις.
• Αυξάνει τις πιθανότητες σύγκρουσης, λεκτικής και σωματικής επιθετικότητας.
• Δημιουργεί φαύλους κύκλους εξάρτησης και απόσυρσης.
• Οδηγεί σε ανοχή τοξικών ή κακοποιητικών σχέσεων.

Αυτά τα στοιχεία δείχνουν ότι η DPD δεν επηρεάζει μόνο το ίδιο το άτομο, αλλά και τη δυναμική ολόκληρης της σχέσης.

Εξαρτητική Διαταραχή Προσωπικότητας και κακοποιητικές σχέσεις

Γιατί η DPD αυξάνει την ευαλωτότητα στην κακοποίηση

Η εξαρτητική διαταραχή προσωπικότητας (DPD) καθιστά το άτομο εξαιρετικά ευάλωτο στις κακοποιητικές σχέσεις. Ο συνδυασμός έντονου φόβου εγκατάλειψης, χαμηλής αυτοεκτίμησης και αδυναμίας να βάλει όρια οδηγεί σε αυξημένη ανοχή απέναντι σε συμπεριφορές που σε άλλες περιπτώσεις θα θεωρούνταν μη αποδεκτές.

Σύμφωνα με το StatPearls (2024), τα άτομα με DPD «μπορεί να φτάσουν σε σημείο να διατηρούν μια σχέση ακόμα και όταν είναι σωματικά ή συναισθηματικά κακοποιητική» – απλώς επειδή η ιδέα του να μείνουν μόνα τους είναι αβάσταχτη. Αυτό το μοτίβο δεν σημαίνει ότι το άτομο «επιλέγει» συνειδητά την κακοποίηση· σημαίνει ότι οι ψυχολογικές του ανάγκες για ασφάλεια και φροντίδα το οδηγούν σε ανοχή και σε παράταση τοξικών σχέσεων.

Εμπειρικά δεδομένα

Μια μελέτη 305 ενηλίκων που είχαν υποστεί σωματική κακοποίηση (Loas et al., 2011) έδειξε ότι στα άτομα με DPD ο σύντροφος ήταν πολύ πιο συχνά ο δράστης (44,4%) σε σχέση με όσους δεν είχαν διαταραχή προσωπικότητας. Αυτό υπογραμμίζει τη σύνδεση DPD–IPV.

Επιπλέον, case reports (Afonso et al., 2023) παρουσιάζουν παραδείγματα γυναικών με έντονα εξαρτητικά χαρακτηριστικά που παρέμειναν για χρόνια σε κακοποιητικούς γάμους. Οι ίδιες συχνά περιέγραφαν ότι «χωρίς τον σύντροφο δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν», ακόμα κι αν αυτός ήταν η πηγή της κακοποίησης.

Μηχανισμοί που συνδέουν DPD και IPV

1. Φόβος εγκατάλειψης: Ο βασικός φόβος του/της πάσχοντος είναι ότι θα μείνει μόνος/η. Αυτό καθιστά τον αποχωρισμό από έναν κακοποιητικό σύντροφο αδιανόητο.
2. Υποτακτικότητα: Τα άτομα με DPD μαθαίνουν να υποτάσσονται για να μη χάσουν τη φροντίδα. Αυτό διευκολύνει τον έλεγχο και την εκμετάλλευση από τον θύτη.
3. Χαμηλή αυτοεκτίμηση: Πολλοί πιστεύουν ότι «δεν αξίζουν κάτι καλύτερο» ή ότι «δεν μπορούν να τα καταφέρουν μόνοι τους».
4. Δυσκολία λήψης αποφάσεων: Η αδυναμία να αποφασίσουν ανεξάρτητα καθιστά δύσκολη την απόφαση να φύγουν.
5. Πολιτισμικές/κοινωνικές νόρμες: Σε κοινωνίες με παραδοσιακούς ρόλους, η υπακοή και η υποταγή μπορεί να ενισχύουν την παραμονή σε τοξικές σχέσεις.

Ο φαύλος κύκλος της κακοποίησης

• Ο κακοποιητικός σύντροφος εκμεταλλεύεται την ανάγκη φροντίδας.
• Το εξαρτητικό άτομο υπομένει για να μη χάσει τη σχέση.
• Η ανοχή ενισχύει τη δύναμη του θύτη.
• Ο φόβος εγκατάλειψης γίνεται πιο έντονος, οπότε η έξοδος φαίνεται αδύνατη.

Αυτός ο φαύλος κύκλος εξηγεί γιατί τα άτομα με DPD παραμένουν για χρόνια σε σχέσεις που υπονομεύουν την ψυχική και σωματική τους υγεία.

Τι δείχνουν οι θεραπευτικές παρατηρήσεις

Κλινικοί ψυχολόγοι αναφέρουν ότι τα άτομα με DPD συχνά εμφανίζονται σε θεραπεία μόνο όταν η κακοποίηση έχει γίνει ακραία. Στην πορεία της θεραπείας, είναι συνήθως απαραίτητο να ενισχυθεί η αυτονομία και να μειωθεί η εξάρτηση. Συχνά χρειάζεται και συνεργασία με κοινωνικές υπηρεσίες για να διασφαλιστεί η προστασία του ατόμου.

Επιπλέον, η ψυχοθεραπεία οφείλει να αναδείξει ότι η «παραμονή σε μια κακοποιητική σχέση δεν είναι απόδειξη αφοσίωσης, αλλά απόρροια της διαταραχής». Αυτή η αναγνώριση αποτελεί κρίσιμο βήμα για την αλλαγή.

Συνοψίζοντας

• Τα άτομα με DPD έχουν αυξημένο κίνδυνο να παραμένουν σε κακοποιητικές σχέσεις.
• Ο βασικός μηχανισμός είναι ο φόβος εγκατάλειψης και η υποτακτική συμπεριφορά.
• Ερευνητικά δεδομένα τεκμηριώνουν ότι οι σύντροφοι συχνά είναι οι δράστες κακοποίησης.
• Οι παρεμβάσεις πρέπει να εστιάζουν στην ενδυνάμωση, στην αυτονομία και στην προστασία από τη βία.

Μηχανισμοί δυσλειτουργίας στις ερωτικές σχέσεις

Ο ρόλος της χαμηλής αυτοεκτίμησης

Κεντρικό χαρακτηριστικό της εξαρτητικής διαταραχής προσωπικότητας είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση. Τα άτομα με DPD συχνά θεωρούν ότι δεν αξίζουν αγάπη για αυτό που είναι, αλλά μόνο για αυτό που προσφέρουν μέσω της υποτακτικής τους στάσης. Έτσι, τείνουν να:

• Θέτουν τις ανάγκες του συντρόφου πάνω από τις δικές τους.
• Αποφεύγουν να εκφράσουν διαφωνία ή θυμό.
• Δέχονται δυσλειτουργικές ή κακοποιητικές συμπεριφορές χωρίς αντίδραση.

Η χαμηλή αυτοεκτίμηση λειτουργεί σαν «καύσιμο» για τη διατήρηση ανισότιμων σχέσεων: όσο πιο υποχωρητικό γίνεται το άτομο, τόσο λιγότερη αξία πιστεύει ότι έχει από μόνο του.

Μοτίβα προσκόλλησης και φόβος εγκατάλειψης

Η αγχώδης προσκόλληση που χαρακτηρίζει την DPD οδηγεί σε έναν διαρκή φόβο: «αν πω όχι, θα με αφήσει». Αυτό έχει ως συνέπεια μια παθολογική ανοχή: το άτομο προτιμά να υποφέρει μέσα στη σχέση παρά να αντιμετωπίσει το ενδεχόμενο εγκατάλειψης.

Επιπλέον, πολλές φορές επιλέγουν συντρόφους που επιβεβαιώνουν αυτό το μοτίβο: άτομα ελεγκτικά, εξουσιαστικά ή και κακοποιητικά. Το «γαντζωμένο» στυλ προσκόλλησης, σε συνδυασμό με την ανασφάλεια, διαιωνίζει τον φαύλο κύκλο.

Μοτίβα επικοινωνίας: Demand / Withdraw

Όπως αναφέρθηκε και πριν, στις σχέσεις όπου εμπλέκεται η DPD συχνά παρατηρείται το μοτίβο demand/withdraw (Beeney et al., 2019):

• Ο εξαρτητικός σύντροφος πιέζει για περισσότερη εγγύτητα.
• Ο άλλος σύντροφος αποσύρεται για να διαφυλάξει την αυτονομία του.
• Η απόσυρση ενισχύει τον φόβο εγκατάλειψης και η πίεση κλιμακώνεται.

Αυτό το μοτίβο οδηγεί σε χρόνια ένταση, καθώς κανένας από τους δύο δεν νιώθει ικανοποιημένος.

Η υπερβολική ανάγκη για επιβεβαίωση

Άλλος κρίσιμος μηχανισμός είναι η συνεχής αναζήτηση επιβεβαίωσης: «με αγαπάς;», «θα με αφήσεις;», «είμαι αρκετός/ή;». Στην αρχή, ο/η σύντροφος μπορεί να δείχνει κατανόηση. Σταδιακά, όμως, η υπερβολική επανάληψη αυτών των ερωτήσεων γίνεται κουραστική και αποξενωτική. Αυτό οδηγεί σε μείωση της ικανοποίησης και από τις δύο πλευρές.

Η «εξαρτητική ανακούφιση» και το τίμημα της

Για το άτομο με DPD, κάθε πράξη φροντίδας ή προσοχής από τον σύντροφο λειτουργεί ως ανακούφιση του άγχους εγκατάλειψης. Αυτή η ανακούφιση, όμως, είναι προσωρινή. Σύντομα εμφανίζεται ξανά το άγχος, δημιουργώντας έναν κύκλο εξάρτησης: ανακούφιση – φόβος – ανακούφιση – φόβος.

Αυτό το μοτίβο θυμίζει σε μικρογραφία τον μηχανισμό «εξάρτησης» από ουσίες: η ανακούφιση δεν λύνει το πρόβλημα, αλλά το συντηρεί.

Πολιτισμικοί και κοινωνικοί παράγοντες

Σε κοινωνίες όπου οι ρόλοι φύλου είναι πιο παραδοσιακοί, οι γυναίκες με DPD ενδέχεται να ενισχύονται στο μοτίβο της υποταγής, καθώς η κοινωνία «επιβραβεύει» τη συμμόρφωση και την αφοσίωση. Αυτό μπορεί να κάνει πιο δύσκολη την αναγνώριση της διαταραχής, αφού η εξαρτητικότητα συγχέεται με «κανονικούς» ρόλους. Ωστόσο, οι συνέπειες για την ψυχική υγεία και την ποιότητα των σχέσεων παραμένουν ίδιες: μοναξιά, απογοήτευση, κακοποίηση.

Ο φαύλος κύκλος της δυσλειτουργίας

Συνοψίζοντας, οι μηχανισμοί που τροφοδοτούν τη δυσλειτουργία στις ερωτικές σχέσεις με DPD είναι:

• Χαμηλή αυτοεκτίμηση → αποδοχή ανισότητας.
• Φόβος εγκατάλειψης → παραμονή σε τοξικές σχέσεις.
• Demand/withdraw μοτίβα → χρόνια ένταση και αποξένωση.
• Υπερβολική ανάγκη επιβεβαίωσης → ψυχολογική κόπωση του συντρόφου.
• Πολιτισμικοί παράγοντες → δυσκολία αναγνώρισης και παρέμβασης.

Ο συνδυασμός όλων αυτών καθιστά τη Διαταραχή Εξαρτητικής Προσωπικότητας έναν ισχυρό προβλεπτικό παράγοντα για δυσλειτουργικές σχέσεις και συχνά για σχέσεις που καταλήγουν σε κακοποίηση.

Παρεμβάσεις και θεραπευτικές προσεγγίσεις

Ψυχοθεραπεία: η πρώτη γραμμή

Η βασική παρέμβαση για την εξαρτητική διαταραχή προσωπικότητας είναι η ψυχοθεραπεία. Στόχος της δεν είναι να «εξαλείψει» την ανάγκη για σχέσεις, αλλά να βοηθήσει το άτομο να αναπτύξει μια υγιή αυτονομία και να μειώσει τα δυσλειτουργικά μοτίβα.

• Γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT): Στοχεύει στις δυσλειτουργικές σκέψεις, όπως «δεν μπορώ να τα καταφέρω μόνος/η» ή «αν πω όχι, θα με εγκαταλείψουν». Μέσω αναδόμησης αυτών των πεποιθήσεων, το άτομο μαθαίνει να αμφισβητεί τον φαύλο κύκλο εξάρτησης.
• Ψυχοδυναμική/σχεσιακή θεραπεία: Δουλεύει βαθύτερα με τα μοτίβα προσκόλλησης, τις πρώιμες εμπειρίες φροντίδας και τον φόβο εγκατάλειψης. Στόχος είναι να κατανοηθεί πώς οι παιδικές εμπειρίες μεταφέρθηκαν στις ενήλικες σχέσεις.
• Θεραπείες εστιασμένες στην προσκόλληση: Δίνουν έμφαση στο να δημιουργηθεί μια ασφαλής θεραπευτική σχέση όπου το άτομο μπορεί σταδιακά να βιώσει ότι η εγγύτητα δεν οδηγεί σε εγκατάλειψη ή κακοποίηση.

Εκπαίδευση σε δεξιότητες

Σημαντικό κομμάτι των παρεμβάσεων είναι η εκπαίδευση σε κοινωνικές δεξιότητες και η ενδυνάμωση της λήψης αποφάσεων. Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι οι θεραπευόμενοι:

• Μαθαίνουν να λένε «όχι» χωρίς ενοχές.
• Εξασκούνται στο να παίρνουν μικρές αποφάσεις ανεξάρτητα.
• Δουλεύουν στην ανάπτυξη χόμπι ή δραστηριοτήτων εκτός σχέσης, ώστε να οικοδομήσουν αίσθηση αυτονομίας.

Ζευγαροθεραπεία

Όταν το άτομο βρίσκεται σε σχέση, η ζευγαροθεραπεία μπορεί να είναι πολύτιμη. Στόχος είναι:

• Να αναγνωρίσει ο σύντροφος πώς η εξαρτητικότητα δημιουργεί πίεση και φαύλους κύκλους.
• Να μάθει το ζευγάρι να επικοινωνεί χωρίς να ενεργοποιούνται τα μοτίβα demand/withdraw.
• Να μοιραστεί η ευθύνη στη σχέση με τρόπο ισότιμο.

Αντιμετώπιση κακοποιητικών σχέσεων

Για άτομα με DPD που βρίσκονται σε κακοποιητικές σχέσεις (IPV), η θεραπεία πρέπει να συνδυαστεί με προστατευτικές παρεμβάσεις. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει συνεργασία με κοινωνικές υπηρεσίες, υποστηρικτικές δομές και συμβουλευτική για το πώς να αναγνωρίσουν την κακοποίηση. Εδώ η προτεραιότητα είναι η ασφάλεια.

Ενδυνάμωση της αυτονομίας

Ένα βασικό θεραπευτικό ζητούμενο είναι να μάθει το άτομο ότι η αυτονομία δεν σημαίνει μοναξιά. Μέσα από σταδιακά βήματα, μπορεί να χτίσει αίσθηση αυτοπεποίθησης:

• Να ζει στιγμές μόνο του χωρίς έντονο άγχος.
• Να βασίζεται στις δικές του ικανότητες.
• Να επιλέγει συντρόφους όχι από φόβο εγκατάλειψης αλλά από επιθυμία για υγιή σύνδεση.

Πολιτισμική και κοινωνική ευαισθησία

Οι παρεμβάσεις πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις πολιτισμικές αντιλήψεις γύρω από τους ρόλους φύλου και τις σχέσεις. Σε κοινωνίες όπου η εξάρτηση θεωρείται «κανονική» για τον έναν σύντροφο, χρειάζεται μεγαλύτερη προσπάθεια για να εξηγηθεί η διαφορά ανάμεσα στην υγιή αλληλεξάρτηση και στην παθολογική εξάρτηση που οδηγεί σε κακοποίηση ή δυσλειτουργία.

Συμπερασματικά για τις παρεμβάσεις

• Η ψυχοθεραπεία είναι η κύρια θεραπεία για την DPD.
• Δίνεται έμφαση στην ενδυνάμωση, αυτονομία και οριοθέτηση.
• Οι παρεμβάσεις μπορούν να γίνουν τόσο σε ατομικό όσο και σε ζευγαρικό πλαίσιο.
• Στις κακοποιητικές σχέσεις, η ασφάλεια του ατόμου είναι πρωταρχική.
• Η θεραπευτική πορεία είναι σταδιακή, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε ουσιαστική βελτίωση της ποιότητας ζωής και των σχέσεων.

Συμπεράσματα

Η εξαρτητική διαταραχή προσωπικότητας (DPD) είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές διαταραχές του Cluster C, όπου το άγχος, η ανασφάλεια και ο φόβος εγκατάλειψης κυριαρχούν στις διαπροσωπικές σχέσεις. Στις ερωτικές σχέσεις, η DPD δεν είναι απλώς ένα ψυχολογικό ζήτημα· είναι ένας παράγοντας που επηρεάζει καθοριστικά τη δυναμική του ζευγαριού, συχνά με αρνητικό τρόπο.

Οι έρευνες δείχνουν ότι τα άτομα με DPD:

• Εμφανίζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και έντονη ανάγκη επιβεβαίωσης.
• Δημιουργούν σχέσεις που βασίζονται στην υποταγή και στην εξάρτηση.
• Μειώνουν την ικανοποίηση τόσο των ίδιων όσο και των συντρόφων τους.
• Είναι πιο πιθανό να παραμείνουν σε κακοποιητικές σχέσεις, αδυνατώντας να θέσουν όρια ή να αποχωρήσουν.

Ωστόσο, η εξαρτητική προσωπικότητα δεν σημαίνει ότι το άτομο είναι καταδικασμένο σε δυσλειτουργικές ή κακοποιητικές σχέσεις. Μέσα από ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις, δουλειά με την προσκόλληση, εκπαίδευση σε δεξιότητες αυτονομίας και, όπου χρειάζεται, ζευγαροθεραπεία, είναι εφικτό να σπάσει ο φαύλος κύκλος της εξάρτησης.

Το πιο σημαντικό μήνυμα είναι ότι η υγιής σχέση δεν αναιρεί την αλληλεξάρτηση· αντίθετα, την επαναπροσδιορίζει με τρόπο που επιτρέπει και στους δύο συντρόφους να είναι ελεύθεροι, αλλά και δεμένοι συναισθηματικά. Για το άτομο με DPD, η πορεία προς αυτήν την ισορροπία μπορεί να είναι δύσκολη, αλλά είναι απόλυτα εφικτή με την κατάλληλη υποστήριξη.

Σε μια κοινωνία όπου οι ερωτικές σχέσεις αποτελούν βασικό πυρήνα της προσωπικής ταυτότητας, η κατανόηση της Εξαρτητικής Διαταραχής Προσωπικότητας και η αντιμετώπισή της δεν είναι μόνο ζήτημα ψυχικής υγείας. Είναι και ζήτημα ποιότητας ζωής, πρόληψης της κακοποίησης και ενδυνάμωσης της ανθρώπινης σύνδεσης.

 Βιβλιογραφία 

Afonso, B. R., Morais Filipe, C., & Figueira, M. L. (2023). Dependent personality disorder and intimate partner violence: The perfect marriage. European Psychiatry.

Beeney, J. E., et al. (2019). Attachment styles, social behavior and personality functioning in romantic relationships. Frontiers in Psychology.

Crawford, T. N., Livesley, W. J., Jang, K. L., Shaver, P. R., Cohen, P., & Ganiban, J. (2007). Insecure attachment and personality disorder: A twin study of adults. European Journal of Personality.

Hansen, B. J. (2024). Dependent Personality Disorder. In StatPearls. Treasure Island, FL: StatPearls Publishing.

Loas, G., Cormier, J., & Pérez-Díaz, F. (2011). Dependent personality disorder and physical abuse. Psychiatry Research, 185(1–2), 167–170. https://doi.org/10.1016/j.psychres.2009.06.011

Smith, M. S., Jarnecke, A. M., & South, S. C. (2020). Pathological personality, relationship satisfaction, and intimate partner aggression: Analyses using the DSM-5 AMPD traits. Personality Disorders: Theory, Research, and Treatment.

South, S. C., Turkheimer, E., & Oltmanns, T. F. (2008). Personality disorder symptoms and marital functioning. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 76(6), 1034–1044.