Κάποιες μέρες ίσως νιώθουμε ότι αν χαλαρώσουμε έστω και λίγο, όλα γύρω μας θα ξεφύγουν. Ελέγχουμε το πρόγραμμα, τα συναισθήματα, τις αντιδράσεις, τους ανθρώπους γύρω μας. Προσπαθούμε να έχουμε απαντήσεις πριν ακόμη φτάσουν οι ερωτήσεις. Κι όμως, πίσω από αυτήν την επιμονή να κρατάμε τα πάντα σταθερά, κρύβεται ένας φόβος που λέει: «μήπως αν αφήσουμε τον έλεγχο, χαθούμε εμείς οι ίδιοι».
Η ανάγκη για έλεγχο
Η ανάγκη για έλεγχο συνοδεύει συχνά τον άνθρωπο. Μπορεί να μας δίνει την αίσθηση ότι μπορούμε να κατευθύνουμε τα γεγονότα, να προβλέπουμε το μέλλον και να προστατεύουμε τον εαυτό μας από το απρόβλεπτο. Ωστόσο, κάποιες φορές όσο περισσότερο επιδιώκουμε να έχουμε τον έλεγχο, τόσο πιο εύκολα εγκλωβιζόμαστε στο άγχος του να μην μας ξεφύγει τίποτα. Ο ψυχολόγος Julian Rotter(1966) τόνισε ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον έλεγχο της ζωής μας – η έδρα ελέγχου (locus of control) – καθορίζει σημαντικά την ψυχική μας ισορροπία. Όταν προσπαθούμε να κρατάμε όλα τα κομμάτια σταθερά, συχνά ξεχνάμε ότι η ίδια η ζωή χτίζεται πάνω στην αβεβαιότητα.
Η ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας
Η ψυχολόγος Ellen Langer (1975) μίλησε για την ψευδαίσθηση του ελέγχου, υπογραμμίζοντας ότι οι άνθρωποι συχνά υπερεκτιμούν τη δύναμη τους να καθορίζουν τα αποτελέσματα. Αυτή η πεποίθηση προσφέρει προσωρινή αίσθηση ασφάλειας, αλλά μακροπρόθεσμα δημιουργεί πίεση. Όταν η πραγματικότητα μας εκπλήσσει, μπορεί να αισθανθούμε «αποτυχία», σαν να «χάσαμε» τον έλεγχο. Έτσι, ενώ νομίζουμε ότι προστατευόμαστε, τελικά ενισχύουμε την ανασφάλεια που προσπαθούμε να αποφύγουμε. Είναι σαν να σφίγγουμε τη ζωή σαν νερό μέσα στα χέρια μας και όσο πιο σφιχτά προσπαθούμε να την κρατήσουμε, τόσο περισσότερο ξεγλιστρά.
Ο έλεγχος ως άμυνα απέναντι την αβεβαιότητα
Η υπαρξιακή ματιά (Yalom, 1980; May, 1977) προσφέρει ένα πολύ ιδιαίτερο πλαίσιο για να δούμε πιο σύνθετες πλευρές της ανάγκης για έλεγχο. Πιο συγκεκριμένα, η ανάγκη αυτή μπορεί να λειτουργεί ως άμυνα απέναντι στον φόβο για το άγνωστο. Κάθε άνθρωπος προσπαθεί να δημιουργήσει σταθερότητα μέσα στο χάος και να βρει το δικό του νόημα μέσα στην αβεβαιότητα. Ωστόσο, όσο περισσότερο πολεμάμε την αβεβαιότητα, τόσο απομακρυνόμαστε από την ίδια τη ζωή. Ο Irvin Yalom επισημαίνει ότι η ωριμότητα δεν βρίσκεται στην εξάλειψη της αβεβαιότητας, αλλά στην ικανότητα να τη δεχόμαστε χωρίς να παραλύουμε. Με άλλα λόγια, η ελευθερία γεννιέται όταν σταματάμε να απαιτούμε από τη ζωή να είναι προβλέψιμη.
Όταν το τραύμα «ζητά» έλεγχο
Η ανάγκη για έλεγχο εντείνεται ύστερα από τραυματικές εμπειρίες. Όταν κάποιος έχει βιώσει απώλεια ή ένα τραυματικό γεγονός, ίσως προσπαθήσει να ανακτήσει την αίσθηση ελέγχου που κάποτε έχασε ή του την στέρησαν. Ο Bessel van der Kolk (2014) εξηγεί ότι το σώμα «θυμάται» το τραύμα και διατηρεί το άτομο σε συνεχή επιφυλακή. Ο υπερβολικός έλεγχος, λοιπόν, δεν είναι εγωισμός αλλά μηχανισμός επιβίωσης σε κάποιες περιπτώσεις. Παρ’ όλα αυτά, αυτή η υπερδιέγερση του νου και του σώματος οδηγεί σε εξάντληση και όχι σε ανακούφιση και ηρεμία.
Αποδοχή αντί για έλεγχο
Σύγχρονες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις όπως η Γνωσιακή Θεραπεία βασισμένη στην Ενσυνειδητότητα και η Θεραπεία Αποδοχής και Δέσμευσης (Hayes et al., 1999) διδάσκουν ότι η αλλαγή δεν προκύπτει όταν προσπαθούμε να ελέγξουμε τις σκέψεις και τα συναισθήματα μας, αλλά όταν τα αποδεχόμαστε αληθινά. Η αποδοχή δεν σημαίνει παραίτηση. Αντιθέτως, σημαίνει επίγνωση. Επίγνωση ότι όσο κι αν προσπαθούμε να χαρτογραφήσουμε τη ζωή, πάντα θα υπάρχουν άγνωστες περιοχές και μικρές εκτάσεις αβεβαιότητας όπου χτυπά η καρδιά του απρόβλεπτου.
Η ελευθερία του «να αφήνεις»
Η ζωή δεν μας ζητά να την ελέγξουμε αλλά μας ζητά να τη ζήσουμε. Κι ίσως η αληθινή δύναμη να υπάρχει στη στιγμή που χαλαρώνουμε το χέρι από το τιμόνι και αφήνουμε τη ροή να μας οδηγήσει εκεί που χρειάζεται. Σαν την ώρα εκείνη που καθόμαστε στη θέση του αεροπλάνου, και δεν μπορούμε πλέον να ελέγξουμε ούτε το πώς θα οδηγήσει ο πιλότος, ούτε το αν θα έχει αναταράξεις. Απλώς εμπιστευόμαστε το ότι θα φτάσουμε στον προορισμό μας. Μπορεί κάποιες στιγμές να τρομάζει, αλλά μέσα σε αυτή τη στάση ζωής κρύβεται μια βαθιά ανακούφιση: το ότι δεν χρειάζεται να τα ξέρουμε όλα, ούτε να τα κρατάμε όλα. Μερικές φορές, το πιο θαρραλέο πράγμα που μπορούμε να κάνουμε είναι απλώς να εμπιστευτούμε τη ζωή.
Πηγές
Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs, 80(1), 1–28.
Langer, E. J. (1975). The illusion of control. Journal of Personality and Social Psychology, 32(2), 311–328.
Yalom, I. D. (1980). Existential Psychotherapy. Basic Books.
Van der Kolk, B. A. (2014). The Body Keeps the Score. Viking.
Hayes, S. C., Strosahl, K., & Wilson, K. (1999). Acceptance and Commitment Therapy: An Experiential Approach to Behavior Change.
