Κάποιο πρωινό του Σεπτέμβρη ίσως ξύπνησες και ένιωσες πως ολόκληρο το καλοκαίρι το κατάπιε μια στιγμή. Άλλα βράδια, κοιτάς το ρολόι και όμως οι δείκτες αρνούνται να κινηθούν. Ο χρόνος άλλοτε τρέχει και άλλοτε μένει ακίνητος. Άλλοτε φεύγει σαν ανάσα και άλλοτε αποτελεί βάρος που δεν τελειώνει. Κι όμως, οι δείκτες του ρολογιού δείχνουν πάντα τα ίδια λεπτά, τα ίδια δευτερόλεπτα. Αυτό που αλλάζει δεν είναι ο ίδιος ο χρόνος – είμαστε εμείς.
Η ψυχολογία του χρόνου δεν αφορά τα ημερολόγια και τα ρολόγια, αλλά τον τρόπο που ζόυμε μέσα μας. Δεν ζούμε σε μια ευθεία γραμμή παρελθόν-παρόν-μέλλον (όπως το έθεσε αιώνες πριν ο Αριστοτέλης) αλλά σε έναν κύκλο αναμνήσεων και προσδοκιών. Το βλέμμα μας συχνά στρέφεται πίσω, σε όσα δεν ειπώθηκαν ή δεν έγιναν, κι έπειτα χάνεται μπροστά, σε όσα ελπίζουμε ή φοβόμαστε να έρθουν. Αν σταθούμε για λίγο ακίνητοι, θα δούμε ότι το «παρόν» διαρκεί μονάχα όσο χρειάζεται για να γίνει παρελθόν.
Ο χρόνος ως αίνιγμα
Ο στοχασμός πάνω στον χρόνο ξεκίνησε πολύ πριν τον μελετήσουν οι ψυχολόγοι. Ο Αριστοτέλης τον όρισε ως «αριθμό της κίνησης», μια μέτρηση της αλλαγής. Ο Αυγουστίνος, αιώνες αργότερα, παραδέχτηκε πως «αν δεν με ρωτήσεις τι είναι χρόνος, το ξέρω. Αν με ρωτήσεις, δεν ξέρω πια να απαντήσω». Οι φιλόσοι πάντα υποψιάζονταν ότι ο χρόνος δεν υπακούει σε ορισμούς. Ο υπαρξιακός ψυχοθεραπευτής Rollo May (1958) παρατήρησε πως κάθε άνθρωπος «ζει πάντα λίγο από το παρελθόν του και λίγο από το μέλλον του». Με άλλα λόγια, το παρόν δεν είναι ανεξάρτητο. Είναι η τομή ανάμεσα σε όσα έχουμε υπάρξει και σε όσα ετοιμαζόμαστε να γίνουμε.
Παρίσι 1922: όταν συγκρούστηκαν δύο χρόνοι
Το 1922, στο Παρίσι, δύο από τα πιο λαμπρά της εποχής συγκρούστηκαν για τον χρόνο. Ο Αλμερ Αϊνστάιν, πατέρας της θεωρίας της σχετικότητας, υποστήριξε ότι ο χρόνος αποτελεί μετρήσιμο μέγεθος που συνδέεται με τον χώρο. Ο φιλόσοφος Ανρί Μπεργκσόν, αντίθετα, αντέτεινε πως αυτός ο «αντικειμενικός» χρόνος είναι μόνο η μισή αλήθεια. Ο ψυχικός χρόνος – ο τρόπος που τον βιώνουμε – δεν υπακούει στους νόμους της φυσικής. Η συζήτηση τους δεν έλυσε το μυστήριο. Παρ’ όλα αυτά, άνοιξε έναν νέο δρόμο: τον δρόμο της ψυχολογίας του χρόνου. Γιατί όσο ακριβείς κι αν είναι οι εξισώσεις, η εμπειρία του χρόνου πάντα διαφέρει από το ρολόι.
Ψυχολογικές διαστάσεις του χρόνου
Ο William James (1890) – ένας από τους «πατέρες» της σύγχρονης ψυχολογίας και καθηγητής στο Harvard στα τέλη του 19ου αιώνα – περιέγραψε τον χρόνο της συνείδησης ως «ροή» – όχι μια σειρά από στατικά σημεία, αλλά μια συνεχόμενη εμπειρία χωρίς σαφή όρια.
Αρκετές δεκαετίες αργότερα, ο Philip Zimbardo (1999) – καθηγητής ψυχολογίας στο Stanford και γνωστός για το έργο του πάνω στην ανθρώπινη συμπεριφορά – έδειξε πως οι άνθρωποι οργανώνουν τη ζωή τους με βάση μια «χρονική προοπτική»: άλλοι ζουν στραμμένοι στο παρελθόν, άλλοι στο μέλλον, ελάχιστοι στο παρόν.
Η συμβολή αυτών των δύο στοχαστών υπήρξε καθοριστική: O James έδειξε πως η συνείδηση δίνει σχήμα στην εμπειρία του χρόνου, ενώ ο Zimbardo αποκάλυψε πώς οι εσωτερικές μας «χρονολογικές στάσεις» επηρεάζουν βαθιά τον τρόπο που νιώθουμε, αποφασίζουμε και ζούμε.
Ο χρόνος ως υπαρξιακή εμπειρία
Ο Irvin Yalom (1980) μίλησε για την επίγνωση της περατότητας: μόνο όταν έχουμε την επίγνωση ότι ο χρόνος τελειώνει, η ζωή αποκτά βάρος. Αν ο χρόνος μας σε αυτόν τον πλανήτη ήταν άπειρος, οι στιγμές θα έχαναν την αξία τους. Ακριβώς επειδή ο χρόνος κυλά, αποκτούμε λόγο να αγαπήσουμε, να δημιουργήσουμε, να ρισκάρουμε, να ζήσουμε.
Κι έτσι καταλαβαίνουμε ότι ίσως το παρόν δεν είναι στάση αλλά πορεία. Δεν είναι σημείο που κρατάμε ακίνητο αλλά αποτελεί μια διάβαση ανάμεσα στο χθες και στο αύριο. Η αλήθεια του χρόνου δεν περιορίζεται στην μέτρηση, αλλά στην ζωντανή εμπειρία.
Ζώντας στο τώρα
Ίσως τελικά, ο χρόνος δεν χρειάζεται να «νικηθεί», ούτε να τρέξουμε πιο γρήγορα από αυτόν. Ίσως το ζητούμενο να είναι να τον συναντήσουμε. Όχι σαν βιαστικοί ταξιδιώτες που μετρούν λεπτά, αλλά σαν παρατηρητές που μαθαίνουν να αναγνωρίζουν τα ίχνη που αφήνει μέσα μας. Κουβαλάμε πάντοτε λίγο από το παρελθόν μας και περπατάμε διαρκώς προς ένα μέλλον που ακόμη δεν γνωρίζουμε. Κι όμως, μέσα σε αυτό το ανάμεσα, το παρόν μας προσκαλεί να το ζήσουμε χωρίς αναβολές.
Γιατί ο χρόνος δεν ρέει μόνο έξω από εμάς – ρέει και μέσα μας. Στις αποφάσεις που δεν πήραμε, στις λέξεις που κρατήσαμε, στις σχέσεις που αντέχουν και στις στιγμές που τελικά μας διαμόρφωσαν. Και ίσως εκεί μπορούμε να εντοπίσουμε μια μεγαλύτερη αλήθεια: ότι κάθε δευτερόλεπτο που ζούμε με επίγνωση, κάθε στιγμή που στεκόμαστε συνειδητά στο «τώρα», δημιουργούμε ένα μικρό τόπο για να νικήσουμε τη φθορά και να μετατρέψουμε τον χρόνο όχι σε εχθρό, αλλά σε σύμμαχο της ζωής μας.
Πηγές
- Aristotle. Physics (Book IV).
- Augustine, St. (397). Confessions.
- Bergson, H. (1922). Duration and Simultaneity.
- James, W. (1890). The Principles of Psychology.
- Kabat-Zinn, J. (1990). Full Catastrophe Living.
- May, R. (1958). Man’s Search for Himself.
- Yalom, I. (1980). Existential Psychotherapy.
- Zimbardo, P., & Boyd, J. (1999). Putting time in perspective. Journal of Personality and Social Psychology, 77(6), 1271–1288.
