Η ζωή μοιάζει με διάδρομο γεμάτο καθρέφτες. Σε κάποιους αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας καθαρά, σαν να στεκόμαστε μπροστά σε κρύσταλλο που αντανακλά κάθε λεπτομέρεια. Σε άλλους χανόμαστε σε παραμορφώσεις, σαν παλιό γυαλί που τρεμοπαίζει και δείχνει τα χαρακτηριστικά μας αλλοιωμένα. Κι όμως, σε κάθε αντανάκλαση, ακόμα και στην πιο σπασμένη, κρύβεται ένα ίχνος της αλήθειας μας. Γιατί ο εαυτός, δεν συγκροτείται μόνος. Αντιθέτως, από την πρώτη στιγμή που ερχόμαστε στον κόσμο έχει ανάγκη το βλέμμα του άλλου για να αποκτήσει σχήμα.
Η πρώτη αντανάκλαση
Από το πρώτο λεπτό που ερχόμαστε στη ζωή, ο καθρέφτης βρίσκεται στα ματιά του γονιού. Όταν εκείνος χαμογελά, ο κόσμος δείχνει φιλόξενος. Όταν αποστρέφεται, το παιδί νιώθει αόρατο. Ο HeinzKohut, το 1971, θεμελίωσε την Ψυχολογία του Εαυτού (Self Psychology), μιλώντας για τη ζωτική ανάγκη του καθρεφτίσματος (mirroring). Δηλαδή, να αντανακλάται η αξία και η μοναδικότητα μας μέσα από τον φροντιστή μας ώστε να χτίζεται ένας συνεκτικός εαυτός. Αν το καθρέφτισμα είναι καθαρό, το παιδί μεγαλώνει με βεβαιότητα. Αν όμως το καθρέφτισμα είναι θολό ή ραγισμένο, το παιδί συναντά έναν εαυτό γεμάτο ρωγμές που αργότερα το συνοδεύουν.
Ας σκεφτούμε ένα παιδί που ζωγραφίζει και δείχνει τι έφτιαξε στον γονιό του. Αν ο γονιός το κοιτάξει με ζεστασιά και αναγνώριση, το παιδί βλέπει τον εαυτό του ως ικανό και δημιουργικό. Αν, ωστόσο, ο γονιός το αγνοήσει ή το απορρίψει, το παιδί βλέπει τον εαυτό του ως αδύναμο και ασήμαντο. Το χαμόγελο ή η αδιαφορία του άλλου γίνονται, λοιπόν, καθρέφτες που χτίζουν το είδωλο στο οποίο το παιδί θα μάθει να αναγνωρίζει τον εαυτό του.
Οι σπασμένοι καθρέφτες
Οι καθρέφτες δεν είναι πάντα καθαροί. Μπορεί να είναι θολωμένοι από τη σκόνη αδιαφορίας, παραμορφωμένοι από την κριτική ή ραγισμένοι από την απόρριψη. Ο Fairbairn, το 1952, περιέγραψε πώς αυτές οι πρώιμες εμπειρίες χαράσσονται βαθιά και δημιουργούν εσωτερικούς «δεσμούς αντικειμένων», σαν κομμάτια καθρέφτη που κουβαλάμε. Έτσι εξηγείται γιατί μπορεί κανείς να αναζητάει σχέσεις που του δημιουργούν τα ίδια αρνητικά συναισθήματα με προηγούμενες: σαν να προσπαθεί να διορθώσει μια παλιά αντανάκλαση που παραμένει πάντα η ίδια.
Δεν γνωρίζουμε τον εαυτό μας μπροστά στο κενό. Τον ανακαλύπτουμε στο βλέμμα που μας αντανακλά, στο χαμόγελο που μας δίνει μορφή, στη σιωπή που μας εξαφανίζει. Χωρίς τον καθρέφτη του άλλου, μένουμε σαν πρόσωπα χωρίς περίγραμμα.
Το κοινωνικό καθρέφτισμα
Πέρα από τους σημαντικούς για μας άλλους και τις πρώιμες σχέσεις, ολόκληρη η κοινωνία γίνεται καθρέφτης. Ο Charles Horton Cooley, ήδη από το 1902, μίλησε για το looking-glass self: το «εγώ» που διαμορφώνεται καθώς φανταζόμαστε πώς μας βλέπουν οι άλλοι. Δεν βλέπουμε μόνο τι είμαστε, αλλά βλέπουμε και τι πιστεύουμε ότι οι άλλοι νομίζουν πως είμαστε.
Είναι σαν να κουβαλάμε μέσα μας έναν αόρατο καθρέφτη, φτιαγμένο από βλέμματα, σχόλια και σιωπές. Για παράδειγμα, ένας εργαζόμενος που νιώθει ότι η αξία του δεν αναγνωρίζεται, θα αντικρίζει μια εικόνα αδύναμη και ανεπαρκή ακόμη και όταν η πραγματικότητα είναι διαφορετική.
Νευροβιολογικοί καθρέφτες
Ο Stefano Sandrone (2013) περιγράφει στην έρευνα του πώς δύο βασικά συστήματα του εγκεφάλου -οι καθρεφτικοί νευρώνες και το Δίκτυο Αυτόματης Λειτουργίας- συνεργάζονται. Οι καθρεφτικοί νευρώνες ενεργοποιούνται όταν εκτελούμε μια πράξη αλλά αυτό που τους κάνει πολύ σημαντικούς είναι ότι ενεργοποιούνται και όταν βλέπουμε κάποιον άλλον να εκτελεί την πράξη, χωρίς να την κάνουμε εμείς: σαν να «αντιγράφει» ο εγκέφαλος μας την εικόνα του απέναντι. To Δίκτυο Αυτόματης Λειτουργίας, από την άλλη, δρα όταν στρέφουμε το βλέμμα προς τα μέσα, όταν δηλαδή φανταζόμαστε πώς μας βλέπουν οι άλλοι. Μαζί, αυτά τα δύο δίκτυα, λειτουργούν σαν εσωτερικοί και εξωτερικοί καθρέπτες: ο πρώτος αντανκλά τον άλλον μέσα μας, ο δεύτερος αντανακλά εμάς στους άλλους. Με άλλα λόγια, το να «καθρεφτιζόμαστε» δεν αποτελεί μόνο μεταφορά αλλά είναι κάτι που καταγράφεται στις νευρωνικές μας διαδρομές.
Καθρέφτες που μας ξυπνούν
Οι καθρέφτες δεν δείχνουν μόνο το παρόν μας. Μερικές φορές, ένα βλέμμα ξυπνά παλιές εκδοχές μας: το παιδί που φοβόταν να μιλήσει ή τον έφηβο που διψούσε για επιβεβαίωση. Άλλες φορές, η αντανάκλαση γεννά μια καινούρια μορφή, μια δυνατότητα που δεν είχε εμφανιστεί ποτέ πριν. Με αυτόν τον τρόπο, το βλέμμα του άλλου μπορεί να λειτουργήσει σαν φως που ανασταίνει το ξεχασμένο και ταυτόχρονα προαναγγέλλει το καινούριο.
Ένας εσωτερικός καθρέφτης
Ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση είναι το τελευταίο βήμα: να γίνουμε εμείς οι ίδιοι ο δικός μας καθρέφτης. Όχι για να κλείσουμε τα μάτια στους άλλους, αλλά για να αντέχουμε να κοιτάζουμε τον εαυτό μας με καλοσύνη, ακόμη κι όταν οι γύρω μας δείχνουν μια σκληρή ή θολή εικόνα. Στο τέλος, η ζωή μοιάζει με πορεία ανάμεσα σε δεκάδες καθρέφτες: άλλοι καθαροί, άλλοι ραγισμένοι, άλλοι παραμορφωτικοί. Κι αν όλοι αφήνουν μέσα μας αποτυπώματα, εκείνο που μετρά περισσότερο είναι το βλέμμα με το οποίο αντικρίζουμε το είδωλο μας. Γιατί μόνο τότε, ο καθρέφτης – όποιος κι αν είναι απέναντι – παύει να μας ορίζει.
Πηγές
Cooley, C. H. (1902). Human Nature and the Social Order. Scribner’s.
Fairbairn, W. R. D. (1952). Psychoanalytic Studies of the Personality. Tavistock.
Kohut, H. (1971). The Analysis of the Self: A Systematic Approach to the Psychoanalytic Treatment of Narcissistic Personality Disorders. New York: International Universities Press.
Sandrone S. (2013). Self through the Mirror (Neurons) and Default Mode Network: What Neuroscientists Found and What Can Still be Found There. Frontiers in human neuroscience, 7, 383. https://doi.org/10.3389/fnhum.2013.00383
