Ο προσωπικός χώρος αποτελεί ένα μεγάλης αξίας κεκτημένο για τον σύγχρονο άνθρωπο. Είναι ο χώρος γύρω από το σώμα του ατόμου κατά τον οποίο κινείται και λειτουργεί. Παράλληλα, έχει την πλήρη αίσθησή του και δεν έχουν δυνατότητα να εισέλθουν τρίτοι χωρίς να προκληθεί δυσφορία. Ως αποτέλεσμα του τρόπου ζωής των σύγχρονων κοινωνιών ο προσωπικός χώρος του ατόμου δέχεται συνεχώς παρεμβάσεις και μεταβολές. Τι είναι όμως αυτό που ορίζει τον προσωπικό χώρο για τον καθένα από εμάς; Και φυσικά πως μπορούμε να θέσουμε τα όρια γύρω από τον εαυτό μας για μία καλύτερη ψυχολογία;
Ορίζοντας τον προσωπικό χώρο
Η έννοια του προσωπικού χώρου εισήχθη για πρώτη φορά στον επιστημονικό χώρο της ψυχολογίας και της ανθρωπολογίας από τον Edward T. Hall. Ο Hall ήταν Αμερικανός ανθρωπολόγος και διαπολιτισμικός ερευνητής. Κατά την περίοδο που ο Hall υπηρετούσε στον στρατό των ΗΠΑ, παρατήρησε την απόσταση που διατηρούσαν οι άνθρωποι μεταξύ τους. Σε αυτό το σημείο διαπίστωσε για πρώτη φορά ότι οι διαφορετικοί πολιτισμοί αντιλαμβάνονται διαφορετικά τον προσωπικό χώρο. Οι Βρετανοί για παράδειγμα χρειαζόντουσαν πολύ χώρο ενώ ένας Άραβας της Μέσης Ανατολής συνήθως βολευόταν σε πιο μικρούς χώρους και ήταν διαφορετική η σημασία της ιδιωτικότητας γι’ αυτούς
Επινόησε λοιπόν τον όρο το 1963 και τον ονόμασε Proxemics. Proxemics είναι η μελέτη της ανθρώπινης χρήσης του χώρου και των επιπτώσεων που έχει η πυκνότητα του πληθυσμού στη συμπεριφορά, στην επικοινωνία και την κοινωνική αλληλεπίδραση. Είναι ακόμα μία από τις πολλές υποκατηγορίες στη μελέτη της μη λεκτικής επικοινωνίας. Σε αυτή συμπεριλαμβάνονται επιπλέον η αφή, η κίνηση του σώματος, τα παραγλωσσικά στοιχεία και η δομή του χρόνου.
Στο θεμελιώδες έργο του Proxemics, The Hidden Dimension, o Hall τόνισε ιδιαίτερα την επίδραση της συμπεριφοράς μέσα στον προσωπικό χώρο (ο προσωπικός χώρος και η χρήση του) στη διαπροσωπική επικοινωνία. Σύμφωνα με τον Hall, λοιπόν, η μελέτη του προσωπικού χώρου είναι σημαντική για την αξιολόγηση όχι μόνο του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με τους άλλους στην καθημερινή τους ζωή, αλλά και για την οργάνωση του χώρου στα σπίτια και στα κτήρια και τελικά για την διάταξη των πόλεων. Η έννοια Proxemics παραμένει ένα συστατικό της διαπροσωπικής επικοινωνίας που αποκαλύπτεται μέσω της παρατήρησης και επηρεάζεται έντονα από τον πολιτισμό.
Οι διαπροσωπικές αποστάσεις και ο προσωπικός χώρος
Συγκεκριμένα, ο Hall περιέγραψε τις διαπροσωπικές αποστάσεις των ανθρώπων σε τέσσερις διακριτές ζώνες: 1) τον οικείο χώρο, 2) τον προσωπικό χώρο, 3) τον κοινωνικό χώρο και 4) τον δημόσιο χώρο.
Η απόσταση που περιβάλλει ένα άτομο σχηματίζει ένα χώρο. Ο χώρος σε στενή και προσωπική απόσταση ονομάζεται προσωπικός χώρος. Σύμφωνα με τον Hall ο χώρος που περιβάλλει ένα άτομο θεωρείται για εκείνο ψυχολογικά δικός του. Οι περισσότεροι άνθρωποι εκτιμούν τον προσωπικό τους χώρο και νιώθουν δυσφορία, θυμό και άγχος όταν αυτός καταπατάται.
Η είσοδος στον προσωπικό χώρο κάποιου συνήθως είναι ένδειξη οικειότητας. Ωστόσο, στη σύγχρονη κοινωνία, ειδικά σε πολυσύχναστες αστικές τοποθεσίες, μπορεί να είναι δύσκολο να διατηρηθεί ο προσωπικός χώρος. Παραδείγματος χάρη, ο συνωστισμός στα μέσα μαζικής μεταφοράς μπορεί να προκαλέσει μία άβολη στιγμή και μία ψυχολογική ενόχληση. Παρόλα αυτά ένα τέτοιο γεγονός αποτελεί κάτι το αποδεκτό από τους περισσότερους ως επακόλουθο της σύγχρονης αστικής ζωής.
Ο προσωπικός χώρος ενός ατόμου μεταφέρεται μαζί του όπου κι αν πάει. Θεωρείται σύμφωνα και με τον Hall ως η πιο απαραβίαστη μορφή εδάφους. Με βάση την ερευνά του οι άνθρωποι διατηρούν μία ζώνη γύρω τους ίση με 45 εκατοστά, έναν χώρο ιδιωτικότητας, μόνο για προσωπική επαφή. Ο προσωπικός χώρος λαμβάνει χώρα περίπου στο 1 μέτρο, απόσταση για αλληλεπιδράσεις με γνωστούς μας ανθρώπους. Η απόσταση και η στάση του σώματος, σύμφωνα με τον Hall, είναι ακούσιες αντιδράσεις σε αισθητηριακές διακυμάνσεις ή μετατοπίσεις. Αυτές θα μπορούσαν να είναι ανεπαίσθητες αλλαγές στον ήχο και στο ύψος της φωνής ενός ατόμου.
Γιατί έχουμε ανάγκη τον προσωπικό χώρο;
Με βεβαιότητα μπορεί να θυμηθεί κανείς έστω και μία φορά που αισθάνθηκε την ανάγκη να προστατεύσει τον προσωπικό του χώρο. Εδώ δεν έχουν σημασία οι διαφορές μεταξύ των ανθρώπων. Όλοι μπορούν να βρεθούν σε μία αρκετά δυσμενή θέση ώστε να παραβιαστεί με διάφορους τρόπους ο προσωπικός τους χώρος. Προφανώς κάποια θέματα είναι πιο σοβαρά από άλλα. Ωστόσο φαίνεται ότι η αίσθηση ιδιωτικότητας αποτελεί σημαντικό αγαθό στη ζωή όλων. Για πολλούς ανθρώπους ο προσωπικός χώρος περιλαμβάνει ένας είδος ζώνης άνεσης που έχει να κάνει με την απόσταση που ο καθένας μας αρέσκεται να διατηρεί κατά την διάρκεια των αλληλεπιδράσεων με άλλους ανθρώπους.
Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη από την Daphne Holt και τους συναδέλφους της σε πολλά ιατρικά κέντρα της Βοστώνης, όπως αναφέρεται και στο Journal of Neuroscience, μέρος της νευρικής απόκρισης στα ανθρώπινα πρόσωπα που κινούνται προς εμάς- προς τον προσωπικό μας χώρο- περιλαμβάνει την ενεργοποίηση ενός συγκεκριμένου νευρωνικού δικτύου, του βρεγματικού- μετωπιαίου. Υπάρχει μία καθορισμένη απόσταση στην οποία νιώθουμε άνετα με την προσέγγιση ενός ξένου. Όταν ένα άγνωστο άτομο περνά από αυτή την ζώνη άνεσης, τα νευρικά σήματα αρχίζουν να εκπέμπουν, δημιουργώντας συναισθήματα δυσφορίας και άγχους. Εκεί έχουμε την αίσθηση ότι ο προσωπικός μας χώρος καταπατάται.
Θέτοντας όρια
Οι μελέτες που έχουν γίνει για το συγκεκριμένο θέμα, έχουν οδηγήσει σε διάφορα συμπεράσματα με βάση τα οποία μπορεί να οριοθετηθεί ο προσωπικός χώρος. Αρχικά, η απενοχοποίηση της ανάγκης για προσωπικό χώρο είναι το πιο σημαντικό βήμα. Όλοι έχουμε διαφορετικές αντιδράσεις στο χώρο γύρω μας, με βάση διαφορετικούς παράγοντες. Κανείς δεν πρέπει να υφίσταται κριτική για την ανάγκη του για προσωπικό χώρο. Στην αντίθετη περίπτωση δεν πρέπει να είναι κατακριτέο αν κάποιος αρκείται σε λιγοστό προσωπικό χώρο αντίστοιχα. Το βασικό στοιχείο είναι να οριοθετεί κανείς τον χώρο του και να το κάνει σαφές και στους γύρω του.
Πολλές φορές αποτυγχάνουμε να οριοθετήσουμε τον χώρο μας επειδή φοβόμαστε ότι θα φανούμε αγενείς και δυσάρεστοι στους άλλους. Ακόμα και σε αυτές τις περιπτώσεις αν ξεκινάμε να θέτουμε όρια από νωρίς, σίγουρα θα καταφέρουμε με μικρά βήματα να διατηρήσουμε τον προσωπικό μας χώρο αλώβητο. Είναι βασικό καθένας από εμάς να θυμάται ότι έχει δικαίωμα ο προσωπικός του χώρος να είναι όπως τον θέλει σαν όλους τους άλλους. Τέλος, το δικαίωμα του προσωπικού χώρου δεν πρέπει να καταπατάται. Όταν ο σεβασμός εκλείπει και καμία φιλική και ήπια υπενθύμιση δεν φέρνει το επιθυμητό αποτέλεσμα, είναι καιρός να σκεφτεί κανείς τον επαναπροσδιορισμό της εκάστοτε ανθρώπινης σχέσης. Άλλωστε κανείς δεν πρόκειται να γίνει χαρούμενος χωρίς τον σεβασμό που αρμόζει στην προσωπική ζωή και στον προσωπικό του χώρο.
Κλείνοντας
Συνεπώς, η αξία του προσωπικού χώρου είναι ανεκτίμητη. Αν μη τι άλλο είναι υποχρέωση μας να τον προστατεύσουμε και να θέτουμε όρια. Πολλές είναι οι περιπτώσεις που η ψυχική υγεία ενός ατόμου εξαρτάται και από την οριοθέτηση του προσωπικού του χώρου. Εξάλλου ο αμοιβαίος σεβασμός και οι εκατέρωθεν υποχωρήσεις κάνουν μία ανθρώπινη σχέση να λειτουργεί σωστά. Ο προσωπικός είναι ένα αγαθό που πρέπει να διατηρείται πάση θυσία.
