Ήταν το έτος 1976 όταν το φωτισμένο δίδυμο Χατζιδάκις–Γκάτσος μαζί με άλλους σημαντικούς καλλιτέχνες δημοσιεύουν ένα κύκλο τραγουδιών · “Τα Παράλογα“, στο οπισθόφυλλο του δίσκου ο Χατζιδάκις με καυστικό ύφος δηλώνει “Τα Παράλογα είναι ένας κύκλος λαϊκών τραγουδιών για σιωπηλή και κατ’ ιδίαν ακρόαση. Το θέμα των τραγουδιών είναι η αθάνατη Ελλάδα σ’ όλη την ένδοξη διαδρομή της και γι’ αυτό απαιτείται απ’ τους ακροατές προσήλωση, θρησκευτικότης και ει δυνατόν νηστεία – χωρίς να σημαίνη αυτό ότι Τα Παράλογα πρέπει να ακούγωνται μόνο τη Μεγάλη Παρασκευή. Τα Παράλογα αποτείνονται σε μια σιωπηλή κατηγορία ανθρώπων που δύσκολα συναντά κανείς στον Ελλαδικό χώρο. Κι εδώ είναι η τόλμη αυτής της εργασίας. Περιττό να προσθέσω, ότι η συμμετοχή τόσων εθνικών κεφαλαίων στην ερμηνεία του έργου, καθιστά τον δίσκο γνήσια εθνικόφρονα χωρίς αμφισβήτηση για το ήθος και για τους στόχους του. Μουσικά, το έργο ανήκει στις νεώτερες αντιλήψεις μου περί τραγουδιού και μουσικής.” Σ’ αυτόν τον δίσκο βρίσκουμε και το τραγούδι “ο Εφιάλτης της Περσεφόνης” σε στίχους του Νίκου Γκάτσου, μουσική Μάνου Χατζιδάκι και πρώτη ερμηνεία από τη Μαρία Φαραντούρη.
Σε μία εποχή όπως η μεταπολίτευση, όπου επικρατούσαν τραγούδια με χαρακτήρα αντάρτικο σε ύφος εμβατηρίων, τραγούδια που έκαναν τον κόσμο να σηκώνει τη γροθιά του στον ουρανό σαν γνήσιοι αγωνιστές, ο Γκάτσος αποφασίζει να γράψει αυτό το ποίημα, αυτή την πρώιμη καταγγελία γι’ αυτά που θα έρχονταν και γι’ αυτά που θα χάνονταν με τίτλο ο “Εφιάλτης της Περσεφόνης”. Είναι το πρώτο έργο, η πρώτη καλλιτεχνική έκφραση στην Ελλάδα, στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης με αφορμή την περιβαλλοντική κρίση-μέσα σε άλλα- ! Ο Νίκος Γκάτσος έθεσε το θέμα της περιβαλλοντικής καταστροφής και της επερχόμενης οικολογικής κρίσης -όντας προφητικό έργο- σε καιρούς όπου ο κόσμος είχε αφεθεί σε έναν ελαφρολαϊκό τρόπο ζωής, βάζοντας τα θεμέλια για μία “φούσκα”, με το νεοπλουτισμό να ποτίζει τη χώρα τούτη με τα γνωστά αποτελέσματα των ημερών μας…
Μιλάμε για καιρούς όπου η Ελλάδα επιζητούσε την ανάπτυξη με κάθε κόστος ενώ δεν υπήρχε ίχνος οικολογικής συνείδησης ή ιστορικής ευαισθησίας. Μία προσπάθεια για πλουτισμό άνευ όρων. Ας αφήσουμε όμως τους στίχους να μιλήσουν και μετά ας τους ρίξουμε μία πιο προσεκτική ματιά!
Ο Εφιάλτης της Περσεφόνης
Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα
κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο
τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα
και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο.
Εκεί που σμίγανε τα χέρια τους οι μύστες
ευλαβικά πριν μπουν στο θυσιαστήριο
τώρα πετάνε τ’ αποτσίγαρα οι τουρίστες
και το καινούργιο παν να δουν διυλιστήριο.
Εκεί που η θάλασσα γινόταν ευλογία
κι ήταν ευχή του κάμπου τα βελάσματα
τώρα καμιόνια κουβαλάν στα ναυπηγεία
άδεια κορμιά σιδερικά παιδιά κι ελάσματα.
Κοιμήσου Περσεφόνη
στην αγκαλιά της γης
στου κόσμου το μπαλκόνι
ποτέ μην ξαναβγείς.
Ο Γκάτσος αν κρίνουμε κι απ’ την αναφορά του στην Περσεφόνη, τα διυλιστήρια και την υψικάμινο, περιγράφει την Ελευσίνα, τα νοήματα όμως ξεφεύγουν από τον στενό χώρο μίας περιοχής. Βλέπει την Ελευσίνα σε δύο περιόδους, την Ελευσίνα της αρχαιότητας, η οποία υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα, όπου «άνθησε» η λατρεία της Δήμητρας και της Περσεφόνης, ενώ εκεί τελούνταν και τα Ελευσίνια Μυστήρια (τελετές αφιερωμένες στον αποχωρισμό της Δήμητρας από την κόρη της την Περσεφόνη και στην κάθοδο της Περσεφόνης στον Άδη) βλέπει όμως και την Ελευσίνα του 1976, όχι πως έχει μεγάλη διαφορά από τη σημερινή της εικόνα, μίας γκρίζας εργατούπολης με περιβάλλον το οποίο έχει αλλοιωθεί πλήρως, με αποτέλεσμα να μην φαίνεται από πουθενά η άλλοτε δόξα της -πολιτιστική και του φυσικού της περιβάλλοντος-. Στην βιομηχανική Ελευσίνα λειτούργησαν και λειτουργούν 2 διυλιστήρια, 2 χαλυβουργεία με υψικαμίνους, 2 εργοστάσια τσιμέντου, 2 ναυπηγεία, 1 βιομηχανία πυρομαχικών.
Στις πρώτες στροφές ο Γκάτσος παρακολουθεί με αποστροφή και μας παρουσιάζει την αρχή της ολοκληρωτικής τσιμεντοποίησης των πόλεων, δίχως χώρους πρασίνου και σεβασμό στο περιβάλλον, στον χώρο που άλλοτε “φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο” τώρα οι άνθρωποι αυτοί που “παζαρεύουν τα τσιμέντα” δεν είναι παρά χωριάτες είτε επαρχιώτες δηλαδή, που ήρθαν στη πρωτεύουσα σε αναζήτηση μεροκάματου και μετά από παζάρια κλείστηκαν στα τσιμεντένια διαμερίσματα είτε στην συμπεριφορά -πιθανότατα η σημασία είναι διττή- ανθρώπων που είχαν εκτάσεις στις οποίες έχτισαν πολυκατοικίες “τέρατα” για τον άμεσο και δίχως όρο πλουτισμό τους με την μετεξέλιξη αυτών σε νεόπλουτους – με την αρνητικότερη σημασία που μπορεί να έχει ο όρος- και των πόλεων τους σε υπερτροφικά άστη που εκτρέφουν και αναδεικνύουν τον πολιτισμό των σκουπιδιών! Στον τελευταίο στίχο μας αναφέρει και το πρώτο αποτέλεσμα αυτής της οικολογικής καταστροφής “και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο”, με τα καμίνια των βιομηχανιών να ρυπαίνουν τον αέρα δίχως καμία πρόληψη και ελαχιστοποίηση των ρύπων αυτών ούτε τότε αλλά ούτε και τώρα, με μία Ελλάδα που αδυνατεί να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της απέναντι στο Πρωτόκολλο του Κίοτο.
Ο Γκάτσος με τον Χατζιδάκι
Οι επόμενοι δύο στίχοι αναφέρονται στην Ελευσίνα της αρχαιότητας, όπου κατά τη διάρκεια των μυστηρίων οι μύστες ευλαβικά εισέρχονταν στο θυσιαστήριο για να τιμήσουν τους Θεούς τους, ενώ στους άλλους δύο στίχους βλέπουμε τη σύγχρονη εικόνα “τώρα πετάνε τ’ αποτσίγαρα οι τουρίστες και το καινούργιο παν να δουν διυλιστήριο”. Δίχως αμφιβολία μιλάει για την εκπόρνευση και εμπορευματοποίηση του Ελληνικού χώρου στα τοπικά και ξένα τουριστικά γραφεία, χωρίς αυτά και οι πελάτες τους να δείχνουν τον δέοντα σεβασμό αλλά και την ειρωνική αποθέωση των διυλιστηρίων, τα οποία τελικώς πάνε και βλέπουν οι απαίδευτοι τουρίστες.
“Εκεί που η θάλασσα γινόταν ευλογία κι ήταν ευχή του κάμπου τα βελάσματα τώρα καμιόνια κουβαλάν στα ναυπηγεία άδεια κορμιά σιδερικά παιδιά κι ελάσματα”. Καμία σχέση δε παρουσιάζει το φυσικό περιβάλλον (θάλασσα, κάμπος) με την τωρινή κατάσταση του μετά την βιομηχανικοποίηση του. Η θάλασσα βρωμίζει από τα απόβλητα των εργοστασίων αλλά και από τα μεγάλα πλοία μεταφορών στη διάθεση των βιομηχανιών.
Τελικά ίσως η παρότρυνση του Νίκου Γκάτσου προς την Περσεφόνη στους τελευταίους στίχους “Κοιμήσου Περσεφόνη στην αγκαλιά της γης στου κόσμου το μπαλκόνι ποτέ μην ξαναβγείς.” να είναι το καλύτερο πράγμα που θα μπορούσε να κάνει η Περσεφόνη, μιας και ο χώρος της μητέρας της Δήμητρας (Θεά της φύσης, της άνοιξης, της γεωργίας) έχει μαγαριστεί με τέτοιο τρόπο που η παραμονή της στα έγκατα της γης, στον κάτω κόσμο να φαντάζει σαν μία καλύτερη μοίρα! Ο εφιάλτης της Περσεφόνης είναι πλέον και δικός μας εφιάλτης, ένα παγκόσμιο γεγονός κι αν δε κάνουμε κάτι ΤΩΡΑ η Περσεφόνη δε θα ξανά ανέβει στο κόσμο μας αλλά μάλλον εμείς συντομότερα θα τη βρούμε στο δικό της…
