Η γιόγκα είναι απ’ τους μεγάλους “ανοίκειους” του δυτικού πολιτισμού: η ενσωμάτωσή της στη κουλτούρα μας είναι τόσο μεγάλη ώστε να μην υπάρχει άνθρωπος που να αγνοεί βασικούς όρους όπως γιόγκα, στάση του λωτού, νιρβάνα, κλπ. -λέξεις που μας ξενίζουν ακριβώς τη στιγμή που καλούμαστε να ορίσουμε την ουσία τους. Τούτη η ανοικειότητα ενισχύεται όσο -σ’ αντίθεση με την ανατολική πατρίδα τους- προωθείται στη Δύση μόνο η πρακτική της γιόγκα (ως αυτοσκοπός) και αποβάλλεται η θεωρία της. Πρόβλημα διόλου καινούριο, βρίσκει τη κατάλληλη αντίσταση (ή προσπάθεια πρόληψής του;) στην απόπειρα ενός νεαρού Ρουμάνου να προσεγγίσει ανάποδα, από τη πράξη στη θεωρία, τη μακροβιότερη μαθητεία όλων των εποχών.
Γεννημένος το 1907 και μεγαλώνοντας μέσα στη βράση και τη τελική έκρηξη της Ευρώπης στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, βλέποντας ολόκληρη τη πατρίδα του να γίνεται πεδίο μαχών και επηρεασμένος από δυνάμεις αντίρροπες σ’ αυτή τη καταστροφική σύγχρονη “πρόοδο”, από νωρίς ο Mircea Eliade δεν έκρυψε τη νοσταλγία του για μια από καιρό χαμένη πνευματικότητα και για τον κόσμο της. Έτσι, τη δεκαετία του 1920 έστρεψε γρήγορα τα ενδιαφέροντα και τις σπουδές του στις παγκόσμιες θρησκείες, αφιερώνοντας τις πλούσιες διανοητικές δυνάμεις του στη μελέτη της ιστορίας, των ιδεών και των πρακτικών τους. Το πάθος κι η ευφυΐα του τον ανέδειξαν ως πολλά υποσχόμενο ειδικό, οδηγώντας τον στη Καλκούτα, όπου έμεινε 4 χρόνια (1928-1932) μαθαίνοντας τη σανσκριτική και μελετώντας εις βάθος την ινδική θεωρητική και έμπρακτη θρησκευτικότητα. Γεννήματα των σπουδών και των εμπειριών ενός βαλκάνιου στη “μαγική” -ακόμα τότε- Ανατολή ήταν, αμφότερα το 1933, η ονειρική πλην αμφιλεγόμενη Νύχτα της Βεγγάλης (μυθιστόρημα) και η διδακτορική του διατριβή.
Στη τελευταία, με αρχικό τίτλο Γιόγκα. Μελέτη για τις απαρχές του ινδικού μυστικισμού, ο κορυφαίος θρησκειολόγος επιχειρεί να προσεγγίσει τη γιόγκα όχι μόνο σαν πρακτική, μέθοδο ή τελετουργία. Αρχόμενος από τις τεχνικές της, των οποίων προσφέρει μια υπέροχα λεπτομερή και σύνθετη περιγραφή, αναζητά εξίσου τη “φιλοσοφία” απ’ την οποία πηγάζουν. Διατρέχοντας κάθε πλευρά κάθε εκδοχής της γιόγκα, απ’ τους προ-Άριους και τον βραχμανισμό μέχρι τον βουδισμό και τον ταντρισμό, ο Eliade σκιαγραφεί με τον μοναδικό του τρόπο τη γέννηση και την ιστορία της θεωρίας της, που δικαιολογεί την εξέλιξη και τις παραλλαγές της πράξης της. Επιμένει στην ανάπτυξη των βασικών, αρχικών προβλημάτων της (η τάση του ατόμου αφενός για λύτρωση από τη samsara -τον κύκλο του θανάτου και των μετενσαρκώσεων- και αφετέρου για υπέρβαση/θεοποίηση), και στην ανάδειξη των αντίστοιχων ιδανικών της: της απελευθέρωσης από τη κίβδηλη και οδυνηρή πραγματικότητα με την επίτευξη της nirvana ή την ύψωση στη σφαίρα του απολύτου και της αθανασίας -αληθινών σκοπών κάθε γιογκικής τεχνικής. Αυτό, άλλωστε, δηλώνει κι ο υπότιτλος της τελικής και αναθεωρημένης έκδοσης του βιβλίου, το 1958: Γιόγκα. Αθανασία και ελευθερία*.
Αποτελώντας σημείο συνάντησης της αυτόχθονης ινδικής και της βεδικής παράδοσης, αλλά και πυρήνας νέων παραδόσεων όπως ο βουδισμός, διαδεδομένη σταδιακά στο Θιβέτ, τη ΝΑ Ασία και την Άπω Ανατολή, και διαποτίζοντας ποικίλες θρησκευτικές και φιλοσοφικές παραδόσεις, η γιόγκα αποτελεί όχι μια απλή μέθοδο ή άσκηση, ή έστω κοσμοθεώρηση· είναι ένας τρόπος ύπαρξης. Ο γοητευτικός χαρακτήρας της, βαθιά ριζωμένος στην σύνολη ανατολική πνευματικότητα, ξεπερνά τα σύνορα της θρησκείας, της “φιλοσοφίας”, του τρόπου ζωής. Η πλατιά και σύνθετη ματιά του Eliade επεκτείνει το θέμα του και βρίσκει διαστάσεις του “μαγικές”, εθνολογικές, σαμανικές, που παραπέμπουν τη γιόγκα κι έξω από τα όρια της γενέτειράς της. “Γιογκικά” στοιχεία εντοπίζει σε (όχι μόνο ασκητικές) πρακτικές πολλών ανά τον κόσμο θρησκειών, πολιτισμών και παραδόσεων, ακόμα και στο Άγιο Όρος! Υπενθυμίζει, τέλος, και τον πολλές φορές ριζοσπαστικό ρόλο που μπορεί να παίζει η γιογκική σκέψη και τεχνική. (Σε επόμενο άρθρο, θα μιλήσουμε για ένα σχετικό βιβλίο όπου ο Ιταλός συγγραφέας του, σύγχρονος και συνομιλητής του Eliade, περιγράφει αυτή τη “πολεμική” γιόγκα στον βουδισμό.)
Το βιβλίο δεν προσφέρεται σαν μια εισαγωγή στη γιόγκα. Παρά τη βατότητα τής -κατά τ’ άλλα πυκνής- γραφής και του ύφους (ο Eliade είναι, σε κάθε είδους έργο του, ένας ενδιαφέρων συγγραφέας), η γενική πολυπλοκότητα του θέματος και οι αναπόφευκτες επιμέρους εμβαθύνσεις, μαζί με το πλήθος των όρων (τεχνικών, θρησκευτικών και θρησκειολογικών), δημιουργούν ένα σύνολο που η προσπέλασή του απαιτεί έναν προσεκτικό αναγνωστικά και υποψιασμένο θεματικά αναγνώστη -χωρίς αυτό να σημαίνει πως απευθύνεται μόνο στους ειδικούς. Πάντως, όποιος αποφασίζει να αφιερωθεί σοβαρά και με τέτοιο τρόπο στη μελέτη του, στο τέλος σίγουρα ανταμείβεται από την ίσως πλέον ολοκληρωμένη και ουσιαστική πραγμάτευση του πιο γνωστού κι ιδιαίτερου τμήματος της υπερχιλιετούς ινδικής πνευματικότητας.
*Το βιβλίο του Mircea Eliade Γιόγκα. Αθανασία και ελευθερία κυκλοφορείται στα ελληνικά από τις εκδόσεις Χατζηνικολή, σε μετάφραση Έλσης Τσούτη.
