Κλαρίσε Λισπέκτορ: το διαμάντι της βραζιλιάνικης λογοτεχνίας
Η Βραζιλία έχει κάθε λόγο να περηφανεύεται για το φαινόμενο Κλαρίσε Λισπέκτορ. Γεννημένη στην Ουκρανία το 1920, σε ηλικία 2 ετών μετανάστευσε με τους γονείς της στη μεγαλύτερη χώρα της Νότιας Αμερικής, όπου βίωσε 54 χρόνια γεμάτα περιπέτειες πολλαπλών ποιοτήτων. Η συγγραφή ανακούφιζε ακόμη και την πιο βαθιά πληγή της, λειτουργώντας ως αντανακλαστικό επιβίωσης, παρά ως μια ελεγχόμενη πράξη. Στη μοναδική συνέντευξή της, η Βραζιλιάνα συγγραφέας εκφέρει με απόλυτη σιγουριά μια φράση- κλειδί για τον τρόπο ζωής της: «Όταν δεν γράφω είμαι νεκρή».
Το στυλ της Λισπέκτορ είναι μυστηριώδες, άκρως ακαταμάχητο, και επαναστατικό, τρομάζει, ενώ ταυτόχρονα παρηγορεί. Οι πορτογαλικές λέξεις συνδυάζονται δροσερά και γεννούν προτάσεις γεμάτες ουσία. Αυτή την ουσία αναμένεται να εντοπίσει ο αναγνώστης και να την κεντήσει προσεκτικά πάνω στην ήδη διαμορφωμένη ψυχοσύνθεσή του. Η ενδοσκόπηση και η ροή συνείδησης είναι καίρια καύσιμά της που πλουτίζουν το φτωχό, ομορφαίνουν το αποκρουστικό, δίνουν γοητεία στο φαινομενικά βαρετό. Τελικά, καταφέρνουν να δημιουργήσουν ένα αποτέλεσμα που αγγίζει το επίπεδο έργων μεγάλων λογοτεχνών, όπως του Κάφκα και του Ντοστογιέφσκι. Συνεπαρμένος, ο Όττο Λάρα Ρεσέντε κάνει λόγο για μαγεία αντί για λογοτεχνία. «Η Ώρα του Αστεριού» αποτελεί την τελευταία πύλη στον εσωτερικό κόσμο της Λισπέκτορ, καθώς εκδίδεται το 1977, λίγο πριν αφήσει την τελευταία της πνοή, προσβεβλημένη από καρκίνο.
Η κατασκευή ενός αφηγητή και η τέχνη του να «γκρεμίζεις τον τέταρτο τοίχο»
Από την πρώτη κιόλας σελίδα φανερώνεται η ύπαρξη ενός ανήσυχου συγγραφέα ονόματι Ροντρίγο Σ.Μ. Είναι έτοιμος να φέρει στο φως ένα παρεξηγημένο πλάσμα, παρ’ όλα αυτά ομολογεί πως είναι ελάχιστα εξοικειωμένος με αυτό. Η εξοικείωση θα επιτευχθεί σιγά, σιγά καθώς αυτό ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια του. Βεβαιότητα υπάρχει μόνο σε ένα σημείο, στο ότι αυτό το πλάσμα έχει το δικαίωμα να νιώσει τα τρυφερά πέταλα της ελευθερίας όπως όλα τα άλλα.
Η Κλαρίσε μας προσφέρει έναν αφηγητή που αδυνατεί να ταυτιστεί με τον κύριο χαρακτήρα, ωστόσο είναι αποφασισμένος να υποστεί μεταλλάξεις που θα τον επιτρέψουν να γίνει πιο συμβατός με αυτόν. Τον βλέπουμε να μπαινοβγαίνει με ξαφνικούς κρότους στα γεγονότα που εξιστορεί και να προβληματίζεται πάνω σε αυτά. Ο Ροντρίγο Σ.Μ. ακολουθεί υπνωτισμένος την κάθε κίνηση της εύθραυστης αυτής οντότητας και τρομάζει με τις σιωπηλές κραυγές της. Αισθάνεται ευθύνη να προωθήσει αυτές τις κραυγές, να τις μεταφράσει όσο πιο απλοϊκά μπορεί και να τις εκτοπίσει κάπου, οπουδήποτε. Γιατί, μιλάμε πρωτίστως για μια ύπαρξη που αντιπροσωπεύει τόσες άλλες αόρατες και παραμελημένες. Μα ποια είναι τελικά η ηρωΐδα του βιβλίου;
Μακκαμπέα
Μια κοπέλα από το Νορντέστε που ακούει στο όνομα Μακκαμπέα έχει εγκατασταθεί στο Ρίο Ντε Τζανέιρο και κάνει συλλογή από απανωτές κενές μέρες που διαμορφώνουν μια επίπεδη καθημερινότητα. Είναι μια φτωχή τυπογράφος που καταναλώνει αποκλειστικά χοτ ντογκ και κόλα. Μόνο αυτό; Ναι, μόνο αυτό, με βάση την ίδια. Η αυτοεικόνα της είναι τόσο ουδέτερη που η Νορντεστίνα ξεχνάει ότι είναι ζωντανό ον, η ύλη της φτάνει στα όρια της αϋλότητας. Αμόρφωτη, άθικτη και ταπεινή, σέβεται αξίες, τις οποίες δεν μπαίνει στο κόπο να αμφισβητήσει, ενώ, για να νιώσει ότι κάνει κάτι σωστά, λέει ψέματα. Σε συνέντευξή της, η Λισπέκτορ την συμπυκνώνει αβίαστα σε μία πρόταση: «είναι μία ανώνυμη μιζέρια». Οι μηνιαίες έξοδοι στο σινεμά, ένα κόκκινο βερνίκι νυχιών και τα αισθησιακά όνειρα μοιάζουν με τρεμάμενες σπίθες που σβήνουν στο λεπτό, μα κάνουν ξεκάθαρη μια βαθιά επιθυμία της ηρωΐδας να λάμψει σαν μια σταρ του σινεμά.
Χαρακτήρες-γροθιές στο στομάχι της ηρωΐδας
Η συναναστροφή με τους υπόλοιπους χαρακτήρες του βιβλίου φέρνει στο φως την απόκλιση της Μακκαμπέα από το κοινωνικά ιδανικό. Η συναδέλφισσά της , Γκλόρια, εάν και απειροελάχιστα εκθαμβωτική, εκπέμπει μια αύρα αποφασιστικότητας και αφοσίωσης που την καθιστά ιδανική μελλοντική σύζυγο και μητέρα. Ο Ολύμπικος, η σύντομη σχέση της Μακκαμπέα που αργότερα την εγκαταλείπει, αναπαριστά την φιλοδοξία και την εξυπνάδα. Ασκεί κριτική στις ανούσιες σκέψεις της κοπέλας και προτιμά να μιλά για πρακτικά θέματα με στόχο την απόκτηση δεξιοτήτων και την προσωπική εξέλιξη. Ο γιατρός τον οποίο επισκέπτεται η κοπέλα έρχεται να μας υπενθυμίσει το χάσμα των κοινωνικών τάξεων και την έλλειψη ενσυναίσθησης που δημιουργεί αυτό: «δούλευε για τους φτωχούς, ενώ σιχαινόταν τη συναναστροφή μαζί τους».
Ο τελευταίος χαρακτήρας που συνομιλεί με την Μακκαμπέα είναι μια χαρτορίχτρα, η οποία της υπόσχεται μια στροφή 180 μοιρών σε όλες τις πτυχές της ζωής της. Τα λόγια της μεταδίδουν ψεύτικες ελπίδες. Κι επειδή ακόμη και τα ψεύτικα λόγια είναι ισχυρά, καταφέρνουν να διαλύσουν τις μέχρι τότε παγιωμένες γνωσίες της ηρωΐδας και τις αντικαθιστούν με ολοκαίνουριες, απαλλαγμένες από το στοιχείο της ματαιότητας.
Μια κορύφωση που συγκλονίζει
Κανένας δεν είναι προετοιμασμένος για τις εξελίξεις των γεγονότων, συμπεριλαμβανομένου και του αφηγητή. Όλα θα οδηγήσουν σε μια λογικά αναμενόμενη σιγή, αλλά πως;. Η σύσταση της διαδρομής είναι τόσο λεπτή και αραιή, μα δημιουργεί μια φαγούρα που δύσκολα μπορεί να αγνοήσει κανείς.
Η Μακκαμπέα ζει επιτέλους κάτι το πρωτόγνωρο. Όσες μεταμορφώσεις δεν πέρασε στο στάσιμο βίο της, τις περνάει όλες στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου. Ένα απότομο ταρακούνημα επιφέρει την έως τώρα πιο ελπιδοφόρα αναπνοή της ζωής της. Ένα αίσθημα δικαίωσης, ίσως; Πιθανότατα αποκλειστικά εσωτερικό, καθώς ο κόσμος γύρω της συνεχίζει να διατηρεί αμείωτα την ψυχρότητα και συνάμα τον οίκτο του γι’ αυτή. Το μόνο σίγουρο είναι πως ένα κομμάτι της Μακκαμπέα γίνεται κομμάτι του αφηγητή και ένα κομμάτι του γίνεται δικό της. «Ως προς το μέλλον», ξεστομίζει εκείνη. Έτσι, ο Ροντρίγο Σ. Μ. αποχαιρετά την σύντομη άλλα ταυτόχρονα έντονη τριβή με αυτή τη ασήμαντη κοπέλα, που τελικά μόνο ασήμαντη δεν ήταν. Και αυτή τη φορά υπάρχουν αποδείξεις, για όποιον δεν πιστεύει.
Το βιβλίο είναι διαθέσιμο στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αντίποδες. Βρείτε το εδώ.
ΠΗΓΕΣ
Moser, B. (2023, February 13). A Lost Interview with Clarice Lispector. The New Yorker. https://www.newyorker.com/culture/the-new-yorker-interview/a-lost-interview-with-clarice-lispector
Penguin Books UK. (2014, January 24). Interview with Clarice Lispector – São Paolo, 1977 (English subtitles) [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=w1zwGLBpULs&t=484s
