Λογοτεχνία και Ψυχανάλυση: Ανδρέας Εμπειρίκος

Ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος

Υπερρεαλισμός

  Ο πολυγράφος Ανδρέας γράφει στις επιταγές του ελεύθερου συνειρμού και της αυτόματης γραφής, με ιδιώματα λόγιας αρχαΐζουσας, χωρίς ειρμό και σημεία στίξης. Ο υπερρεαλισμός είναι ένα κίνημα  πρωτοτυπίας που “γεννιέται” στην Γαλλία το 1921. Πατέρας του υπερρεαλισμού είναι ο Αντρέ Μπρετόν.

Ο υπερρεαλισμός νοείται ως νέο λογοτεχνικό ρεύμα που υπεράσπιζε η φροϋδική θεωρία και πρακτική. Οι υπερρεαλιστές είναι επηρεασμένοι από την ψυχανάλυση, θεωρώντας ότι ο καλλιτέχνης δεν πρέπει να μένει εγκλωβισμένος στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής. Έγκειται να αγγίξει την υπερ-πραγματικότητα δαμάζοντας την λογική. Οι υπερρεαλιστές καλλιέργησαν κυρίως την ποίηση. Ο Εμπειρίκος προέβει σε μια ερμηνεία της ποίησης του αναφέροντα ότι το κύριο μέλημα του ήταν να διακηρύξει την ιδέα για ένα κόσμο χωρίς όρια, συμβιβασμούς , απελευθερωμένο από κάθε καταπιεστική δύναμη.

Οι συλλογές και τα υπερρεαλιστικά ποιήματα

Ήταν ο Εμπειρίκος που εισάγει τον υπερρεαλισμό στην Ελληνική ποίηση με την πρώτη του συλλογή με τίτλο ‘Υψικάμινος”. Το περιεχόμενο του δεν έμοιαζε με κανένα άλλο, καθώς κάτω από από τους παράνομους τίτλους (πχ Παρουσία αγγέλων εντός ατμομηχανής) ο αναγνώστης διάβαζε φράσεις που δεν είχαν λογική. Εκεί βλέπουμε και την χρήση του υπερρεαλισμού γνησίου και καθαρόαιμο με χαρακτηριστικά αυτόματης γραφής, χωρίς λογικό ειρμό, πλούσιες εικόνες, καθαρεύουσα, χωρίς μέτρα ή ρυθμό, στοιχεία που μόνο οι ‘μυημένοι” μπορούσαν να καταλάβουν. Στον ‘Υψικάμινο” θα διακηρύξει

Advertisements

‘Σκοπός της ζωής μας δεν είναι η χαμέρπεια. Σκοπός της ζωής μας είναι η αγάπη.”

Δέκα (10) χρόνια μετά εκδίδει μια καινούργια συλλογή την ‘Ενδοχώρα” (1945), με ποιήματα γραμμένα ανάμεσα στο 1934-37, μια εποχή που ήταν γόνιμη σε νέες ιδέες και νέες λογοτεχνικές προσπάθειες. Ακολουθούν τα ‘Γραπτά ή Προσωπική μυθολογία”1960 ,Αργώ, Οκτάνα. Είχε γράψει και εκτενέστερα πεζογραφήματα όπως ο Μέγας ανατολικός και  Ζεμφύρα ή το μυστικό της Πασιφαής, όπου ο πηγαίος ερωτισμός τους τα κατέστησε ανέκδοτα ποιήματα. Με τον περιφρονημένο από την κριτική και το αναγνωστικό κοινό Μέγα ανατολικό, κοινωνεί τη μυστική γιορτή των ερώτων, των χαμένων ονείρων, ελπίδων και του πνεύματος.

Ο ίδιος αμφισβητήθηκε για το έργο του όπως επίσης και ως ψυχαναλυτής, παρόλα αυτά εξακολουθεί να βρίσκεται στο  ελληνικό και παγκόσμιο προσκήνιο και να επιβιώνει στο χρόνο ακριβώς για όλα αυτά που αμφισβητήθηκε. Μετά τον Εμπειρίκο και παρά τις αντιδράσεις που προκάλεσε αυτό το κίνημα -που ξεκίναγε και κατέληγε από την κοροϊδία έως και την αγανάκτησή-  βρήκε γόνιμο έδαφος καθώς και άλλοι ποιητές επιχείρησαν να υιοθετήσουν την τεχνική της αυτόματης γραφής, όπως ο Νίκος Εγγονόπουλος και Και ο Νίκος Γκάτσος, επίσης πολλά υπερρεαλιστικά στοιχεία συναντάμε στην πεζογραφία της Μ. Αξιώτη.

Ψυχανάλυση και ιστορικό πλαίσιο

Η ψυχοθεραπεία και οι ψυχολογικές θεραπείες όπως  τις γνωρίζουμε σήμερα είναι ένα δημιούργημα του 20ου αιώνα. Πιο πριν η ψυχοθεραπεία επηρεάζονταν από την φιλοσοφία παρά από την ιατρική. Κάτι τέτοιο δεν βοηθούσε στην πρακτική κατανόηση και αντιμετώπιση των ψυχολογικών προβλημάτων που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι. Παρά τους περιορισμούς δημιουργήθηκε ένα κλίμα για να εδραιωθεί και να υλοποιηθεί η ψυχολογική έρευνα. Οι εξελίξεις στον τομέα, οφείλονταν  στην συμβολή του Sigmund Freud με την προσπάθεια κατανόησης της ανθρώπινης φύσης. Η επιτυχία του βασίστηκε στο ότι επεξεργάστηκε την ψυχανάλυση με ένα συ λογικό τρόπο, ως μια θεωρία που έδενε την ψυχολογία με την ψυχοπαθολογία ως μια ερευνητική και θεραπευτική μέθοδο.

Ψυχανάλυση στην Ελλάδα

Την ψυχανάλυση την παρουσίασε στην Ελλάδα ο γλωσσολόγος Μανώλης Τριανταφυλλίδης με την ομιλία του ‘Η αρχής της γλώσσας και η φροϋδική ψυχολογία” (δημοσίευση το 1915, στο Δελτίο του εκπαιδευτικού ομίλου).  Εκεί γίνεται μια προσπάθεια στην εισαγωγή του ολότελα άγνωστου Freud στον ελληνικό λαό με την ατυχή μεταγλώττιση της ορολογίας του. Για παράδειγμα οι έννοιες της απώθησης και τις μετουσίωση μεταφράζονται ως παραμέρισαν και εξύψωση. Υπάρχει μάλιστα και δελτάριο του Freud με ημερομηνία 27.2.20 που αποστέλλετε στον ‘αγαπητό συνάδελφο” για να τον ευχαριστήσει για την ομιλία του στον εκπαιδευτικό όμιλο. Όσο αφορά την σύνδεση του Ανδρέα Εμπειρίκου έχουμε μια διαπίστωση του Θεοτοκά που έρχεται να επιβεβαίωση την συμβολή του αλλά και να μας δημιουργήσει ερωτήματα.

‘Ευτυχώς, στην Ελλάδα, η ψυχαναλυτική μέθοδος είχε την τύχη να μεταφυτευτεί από έναν άνθρωπο με ανώτερη πνευματικότητα και σπάνια ακεραιότητα του χαρακτήρα του, Ανδρέα Εμπειρίκο.”

Πράγματι η ενασχόληση του Ανδρέα Εμπειρίκου με την ψυχανάλυση ήταν τουλάχιστον δεκαετής, αλλά δεν δημοσίευσε κανένα έργο παρα μόνο ένα σχετικό άρθρο για να μπορέσει η ψυχαναλυτική Εταιρία να τον αναγνωρίσει ως μέλος . Το άρθρο είχε ως θέμα την περίπτωση ενός ψυχαναγκαστικού νευρωτικού ατόμου με σεξουαλικά προβλήματα.

Περιοδικό Θίασος 

Προσπάθησε μαζί με τον φιλόλογο Κ. Δημαρά να εκδώσουν τριμηνιαίο περιοδικό με τίτλο Θίασος, με φρουδικές τάσεις, μια προσπάθεια που ναυάγησε από την έλλειψη χρημάτων. Η ψυχανάλυση στην Ελλάδα αν και προωθήθηκε από προοδευτικούς και πνευματικούς ανθρώπους αγνοήθηκε και μάλλον καταπολεμήθηκε από τα συντηρητικά στοιχεία της εποχής.

Μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο

Μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου πολέμου το ψυχαναλυτικό κίνημα αναπτύχθηκε με γοργό ρυθμό, ακόμα και στην Ελλάδα που το αρνητικό κλίμα ήταν πιο έντονο, η ψυχανάλυση φαίνεται πως κίνησε το ενδιαφέρον και κέρδισε έδαφος. Σύμφωνα με μια μαρτυρία ενός κορυφαίου κρητικού  του Ανδρέα Καραντώνη η ψυχανάλυση μαζί με τον υπερρεαλισμό ήταν τα καινούργια πνευματικά γοητεία της εποχής. Ήταν στοιχεία που άλλαξαν την οπτική των διαφόρων διανοουμένων ως προς το νόημα της ζωής, τον πνευματικό κόσμο και τον κόσμο της τέχνης σε μια εποχή που στην σκέψη του ανθρώπου κυριαρχούσε ο εμφύλιος πόλεμος στην ταραγμένη Ελλάδα μια ομάδα ψυχαναλυτής  καθοδηγούμενοι από από την Γαλλίδα Μαρία Βοναπάρτη δημιούργησαν την πρώτη ψυχαναλυτική Οργάνωση.

Σε εκείνη την ομάδα ανήκε και ο Ανδρέας Εμπειρίκος για τον οποίο η Μαρία Βοναπάρτη μιλά και διευκρινίζει πως ασκεί την ψυχανάλυση όπως την δίδαξε ο Sigmund Freud. Ενώ ο Εμπειρίκος σχολιάζει για την Βοναπάρτη ‘ στρατιώτισσα  στους αγώνες των πρώτων ορθοδόξων Ελλήνων αναλυτών.” Η ομάδα αυτή συναντιόταν στο σπίτι της Μαρίας Βοναπάρτη και μίλαγαν για κλινικές περιπτώσεις και ψυχαναλυτική θέματα. Αυτή η ψυχαναλυτική ομάδα αγνόησε και διαλύθηκε το 1950, καθώς ο Εμπειρίκος δέχθηκε μήνυση για παράνομη άσκηση ιατρικής (όταν συγγενής του αυτοκτόνησε κατά την ψυχαναλυτική θεραπεία με τον ποιητή).

Η εγκατάλειψη της ψυχανάλυσης

Το 1951 εγκατέλειψε την ψυχανάλυση οριστικής ύστερα από απειλές της αστυνομίας.  Η απειλή εμπιστευόταν πιθανότητα από τον ιατρικό σύλλογο. Οι δυο ψυχαναλυτές που είχαν κάνει Διδακτική Άσκηση με τον Εμπειρίκο, ο Α. Κουρέτας και Και ο Γ. Ζαβιτσιάνος αναγκάστηκαν να εξασκούν ως ψυχίατροι και όχι ως ψυχαναλυτές. Η ψυχανάλυση δεν θα μπορούσε να μείνει αδιάφορη μπροστά στην άλλη ζωή που δημιουργεί και προβάλλει η Λογοτεχνία. Πολλές φορές η Λογοτεχνία συνάντησε και ως πεδίο λογοτεχνικής ανάλυσης. Έτσι και η ποίηση του Ανδρέα Εμπειρίκου επιλέγεται να αναλυθεί, μια ευκαιρία ανασκαφής και αναδιατύπωση ψυχαναλυτικών και γλωσσολογικών μοντέλων. Στην ποίηση του Εμπειρίκου επισημαίνονται οι συνεπείς του αμετοβόλιστου ναρκισσιστικού ιδεώδους του Εγώ και οι δυσκολίες ένταξης της ενόρμησης θανάτου στο λογοτεχνικό έργο του.

Ψυχανάλυση και Ποιητική

Ξεκάθαρα ο ποιητής Εμπειρίκος επηρεάστηκε από την ψυχανάλυση ως προς τον ελεύθερο συνειρμό και τις ιδέες του Freud για τον  μηχανισμό των ονείρων. Θα παραθέσουμε τα λόγια του  Αιμ. Χουρμουζιου που αναφέρεται στην υπερρεαλιστική μέθοδο: ‘Η έμπνευση, δύτης τολμηρός, φέρνει στην επιφάνεια ότι η άμεση συγκίνηση ελκύει πρώτο, χωρίς να είναι υποχρεωμένη να περάσει απο κανένα φραγμο, κανένα έλεγχο, αδιαφορώντας αν η σύζευξη γίνεται με τα πιο ανόμοια υλικά στην πραγματική υπόσταση.”

Advertising

Αυτό κάνει και  ο Εμπειρίκος στο ποίημα του ‘Υψίπεδον της διελεύσεως” πουν το αφιερώνει στον ψυχαναλυτή του Ρενέ Λαφόργκ:

‘Όλα στη γη θέλουν αγάπη και στοργή
Είμαστε κλώνοι με πεφτάστερα μπλεγμένα μέσ’ στα φύλλα
Της λεωφόρου που μας έρχεται και κατευθύνει
Τα γάργαρα συμπλέγματα
Των πανηγύρεων
Σε κάθε στροφή του δρόμου μέσ’ στο δάσος
Με τα πολύχρωμα πουλιά και τα μαμούνια
Που φτερουγίζουν μέσ’ στα γέλια των παιδιών
Με τα τζιτζίκια που αγάλλονται στη ζέστη
Και προκαλούνε στύσεις στους πατέρες.
Και προκαλούν στύσεις στους υιούς…”

Η έμμονη ενασχόληση του ποιητή για το σεξουαλικό ένστικτο έχεις ασφαλώς συγγένεια με τις αρχικές αντιλήψεις του Freud αναφορικά με την παθογένηση των νευρώσεων. Ακόμα και στα πεζογραφήματα του Ζεμφύρα ή το μυστικόν της πασιφανής, ανακύπτουν διαπιστώσεις πως το κείμενο αποτελεί επί χάρτου άσκηση της φροϋδικής θεωρίας.

Ψυχανάλυση, Ποιητική και Ερωτισμός

Στοιχεία ψυχανάλυσης συναντάμε και στον “Υψικάμινο” με την εμφάνιση της γυναίκας με την αρχετυπική – ψυχαναλυτική μορφή που υφίσταται μεταμορφώσεις μέσα στον χρόνο. Ξεχνώντας την τροπή που παίρνουν τα ποιήματα του όντας ψυχαναλυτικά παραδείγματα, αναδύεται έντονη η παρουσία της γυναίκας και το στοιχείο του έρωτα. Έγινε η προσπάθεια να αναλυθεί ή να αποδοθεί  στην έντονη ερωτική του ποιητή και την εκάστοτε παθογόνο κατάσταση του. Ένα στοιχείο που έχει σχέση με τον έρωτα και την ψυχανάλυση, είναι το ιερό ζεύγος που δίνεται με την τεχνική της ταύτισης εντοπίζεται σε όλες τις συλλογές όπως στο ποίημα πάθος (Υψικάμινος).

Τον ερωτισμό , την έννοια της εξιδανίκευσης, τα λάθη του παρελθόντος την συναντάμε στα ποιήματα του Εμπειρίκου με γνώμονα της παρουσίας της Μάτση Χατζηλαζάρου στην ζωή του ποιητή. Ήταν ερωτική παρουσία που κατέκλυσε τη ζωή του, την ψυχαναλυόμενη που κατέληξε να ερωτευθεί παράφορα και που έκανε την ποίηση του να ανθίσει μέσα απ’ την θερμοκρασία του έρωτα. Ο ίδιος θα της αφιερώσει και ένα κείμενο το “Τόπος τοπείου” καθώς και ολόκληρη την “Ενδοχώρα” (συλλογή), οπού δοξάζεται ο έρωτας ως παντοδυναμία.

‘Είναι τα βλέφαρα μου διάφανες αυλαίες όταν τα ανοίγω βλέπω εμπρός μου ο,τι κι αν τύχει όταν τα κλείνω βλέπω εμπρός μου ο,τι ποθώ”

 

21η Μαρτίου Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης