«Το πολίτευμα που έχουμε σε τίποτα δεν αντιγράφει τα ξένα πολιτεύματα. Αντίθετα, είμαστε πολύ περισσότερο εμείς το παράδειγμα για τους άλλους παρά μιμητές. Το πολίτευμά μας λέγεται Δημοκρατία.» έλεγε διά στόματος Περικλή ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο. Οι Αθηναίοι περήφανοι για το πολίτευμα που είχαν δημιουργήσει, προσπαθούσαν σε κάθε ευκαιρία να το εξυψώνουν, διαμορφώνοντας ένα περιβάλλον υπεροχής. Η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν το πολίτευμα που μαρτυρούσε την πολιτιστική εξέλιξη των Αρχαίων Ελλήνων και το πολιτειακό αποκορύφωμα μίας ολόκληρης ιστορικής περιόδου. Από τις καινοτόμες μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη έως τις ριζοσπαστικές αποφάσεις του Περικλή, η αθηναϊκή δημοκρατία εξελίχθηκε σε σύμβολο του αρχαίου κόσμου και στο αιώνιο πρότυπο για την πολιτική οργάνωση όλων των σύγχρονων κρατών.
Γεννήθηκε κάτω από δύσκολες και μακρές διαδικασίες. Εξελίχθηκε βήμα βήμα με γενναίες μεταρρυθμίσεις. Κέρδισε το χρυσό βάθρο των πολιτευμάτων και δημιούργησε το υπόβαθρο για την ανάπτυξη της αθηναϊκής υπεροχής και κυριαρχίας. Αγαπήθηκε πολύ και παράλληλα οι επικριτές της την μίσησαν βαθιά. Διαμόρφωσε το πλαίσιο για να αναδυθεί ο ανταγωνισμός των ελληνικών πόλεων, αφού ανοιχτά «πολεμούσε» και «πολεμήθηκε» από το έτερον της ήμισυ, την ολιγαρχία. Εξαφανίστηκε και παρέμεινε στην αφάνεια και στη λήθη για αιώνες. Αναγεννήθηκε και κατέκτησε όλον τον κόσμο υπό διαφορετικό μανδύα.
Αφήνουμε το 2025 μ.Χ. και μεταφερόμαστε στο 462 π.Χ., χρονιά κατά την οποία ο Περικλής εμφανίζεται για πρώτη φορά στο αθηναϊκό πολιτικό στερέωμα δίπλα στον Εφιάλτη. Οι δύο άντρες, πατώντας σταθερά στα βήματα που άφησε πίσω του ο Κλεισθένης, θα προχωρήσουν σε σημαντικές αποφάσεις για την δημοκρατικότερη διακυβέρνηση της πολιτείας. Τα όργανα και οι θεσμοί υπήρχαν, έλειπε η ονομασία και μία δυνατή ρήξη με το παρελθόν. Αυτή η ευκαιρία δεν άργησε να έρθει, όταν οι δύο Αθηναίοι, εκμεταλλευόμενοι την ανάμειξη του πολιτικού τους αντιπάλου, Κίμωνα, σε σπαρτιατικά θέματα, πέτυχαν να τον εκτοπίσουν, να καταλάβουν την εξουσία και να αφαιρέσουν όλες τις πολιτικές αρμοδιότητες από τον συντηρητικό και ακραία αριστοκρατικό Άρειο Πάγο. Από αυτή την ιστορική στιγμή και μετά ο δρόμος για την αθηναϊκή δημοκρατία είναι ελεύθερος.
Η μορφή
Η αθηναϊκή δημοκρατία λειτουργούσε σε ένα αυστηρό πλαίσιο οργάνων και θεσμών και με πολύπλοκες διαδικασίες που την έκαναν ιδιαίτερα θαυμαστή στο πέρασμα των αιώνων. Διέφερε από τη σημερινή μορφή που έχουν τα δημοκρατικά πολιτεύματα. Ήταν μία δημοκρατία άμεση, καθώς απουσίαζε ένα όργανο που εκπροσωπούσε το εκλογικό σώμα, όπως το κοινοβούλιο σήμερα. Αντίθετα το «εκλογικό σώμα», αν ονομάσουμε έτσι τους έχοντες πολιτικό δικαίωμα, έπαιρνε απευθείας-άμεσα τις αποφάσεις για όλα τα ζητήματα. Ποιοι όμως συγκροτούσαν το «εκλογικό σώμα»; Πολιτικά δικαιώματα είχαν όλοι οι άντρες Αθηναίοι πολίτες χωρίς διακρίσεις. Εκτός σώματος, όμως, ήταν όλες οι γυναίκες και από τους άντρες όλοι οι μέτοικοι (κάτοικοι άλλων ελληνικών πόλεων-αλλοδαποί ως το αθηναϊκό κράτος) και όλοι οι δούλοι (που δε θεωρούνταν καν άνθρωποι). Συνεπώς, παρατηρούμε ότι ενώ μιλάμε για μία άμεση δημοκρατία, οι έχοντες πολιτικό δικαίωμα είναι μόνο μία μερίδα του αθηναϊκού πληθυσμού. Και αν πάμε παρακάτω τη σκέψη μας θα πρέπει να σκεφτούμε αν όλοι, όσοι είχαν το πολιτικό δικαίωμα, προσέρχονταν πράγματι στην Πνύκα. Με αποτέλεσμα να μειώνεται ακόμα περισσότερο ο αριθμός των ατόμων που αποφάσιζαν για όλη την Αθήνα. Το μειονέκτημα αυτό διόρθωσε ο Περικλής με την καθιέρωση της μισθοφορίας το 403 π.Χ. για όλους όσοι συμμετείχαν στις συνελεύσεις της εκκλησίας του δήμου. Είχε θεσπιστεί, βέβαια, ήδη η μισθοφορία για τους δικαστές, τα μέλη της βουλής και τα άλλα δημόσια αξιώματα. Το αποφασιστικό, όμως, βήμα έγινε το 403 π.Χ. με το οποίο αυξήθηκε η προσέλευση στις συνελεύσεις και το πολίτευμα έγινε ακόμα περισσότερο δημοκρατικό.
Τα όργανα και οι πολιτικοί και στρατιωτικοί θεσμοί
Στην αθηναϊκή δημοκρατία υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός οργάνων τα οποία ασκούσαν διαφορετική εξουσία το καθένα, ώστε να αποφεύγεται ο συγκεντρωτισμός της πολιτικής δύναμης σε ένα πρόσωπο ή σε μία μικρή ομάδα ατόμων με φόβο πάντα την μετατροπή του πολιτεύματος σε ολιγαρχικό ή τυραννικό. Υπήρχαν πολιτικά, στρατιωτικά και δικαστικά όργανα. Σε όλα τα όργανα συμμετείχαν μόνο οι έχοντες πολιτικά δικαιώματα.
Το κυρίαρχο όργανο της αθηναϊκής δημοκρατίας και αυτό που έπαιρνε όλες τις σημαντικές αποφάσεις και ψήφιζε τους νόμους για την τύχη της Αθήνας ήταν η εκκλησία του δήμου. Σε αυτήν συμμετείχαν όλοι οι άρρενες Αθηναίοι πολίτες άνω των δεκαοκτώ ετών. Για τη λήψη αποφάσεων είχαν τρεις διαφορετικές διαδικασίες ψηφοφορίας ανάλογα το είδος, τη μυστική ψηφοφορία (εφαρμοζόταν για την ελευθερία ενός ατόμου), την κλήρωση (εφαρμοζόταν για την ανάδειξη των αξιωμάτων και αρχόντων), και τέλος την ανάταση των χειρών (εφαρμοζόταν στις τρέχουσες υποθέσεις). Με τη σημερινή έννοια του όρου θα λέγαμε ότι εκκλησία του δήμου κατείχε όλες τις εξουσίες, και τη νομοθετική (ψήφιζε τους νόμους), και την εκτελεστική (διοικούσε το αθηναϊκό κράτος με τις αποφάσεις της), αλλά και ένα μέρος της δικαστικής (ήλεγχε μετά από καταγγελία οποιουδήποτε ιδιώτη τη «συνταγματικότητα» των νόμων μέσω της περίφημης «γραφής παρανόμων» και ανέπτυξε τον δικαστικό μηχανισμό της «εισαγγελίας» για την αποτροπή εγκλημάτων κατά του κράτους). Επομένως, από την εκκλησία του δήμου, από αυτήν τη λαϊκή συνέλευση, πήγαζε κάθε μορφή εξουσίας.
Ένα επόμενο όργανο είναι η βουλή. Η βουλή δεν είχε την σημερινή έννοια που έχει η λέξη σήμερα και δεν ήταν αντιπροσωπευτικό σώμα του λαού. Η βουλή ήταν δημιούργημα του Σόλωνα, σε μία εποχή που δεν υπήρχε η δημοκρατία, και αριθμούσε 400 μέλη. Αργότερα επί Κλεισθένη τα άτομα αυξήθηκαν σε 500, αριθμός που διατηρήθηκε και την εποχή του Περικλή. Ως κύρια αρμοδιότητά της ήταν να ετοιμάζει τα σχέδια των νόμων, τα λεγόμενα προβουλεύματα, για να κατατεθούν και να ψηφιστούν από την εκκλησία του δήμου. Λειτουργούσε ως ένα είδος γραμματείας, προπαρασκευάζοντας το σημαντικό έργο της συνέλευσης του λαού και συντάσσοντας την ημερήσια διάταξή της. Ένα ακόμα από τα καθήκοντά της ήταν και ο γενικός συντονισμός των δημοσίων αξιωμάτων, έχοντας τον ρόλο του συνδέσμου ανάμεσα στην εκκλησία του δήμου και τους έχοντες αυτά τα αξιώματα.
Τρίτο όργανο στην αθηναϊκή πολιτεία ήταν και οι εννέα άρχοντες που κατείχαν τα δημόσια αξιώματα. Αριστοκρατικό κατάλοιπο με τυπική και όχι ουσιαστική εξουσία. Ο ρόλος τους ήταν καθαρά διακοσμητικός χωρίς να μπορούν να διαμορφώσουν με σοβαρό τρόπο την πολιτική κατάσταση στην Αθήνα. Το δημοκρατικό στη δική τους περίπτωση, όμως, ήταν ότι είχαν τη δυνατότητα να τα κατέχουν όλοι οι πολίτες μέσω κλήρωσης και μόνο για έναν χρόνο, ανεξαρτήτως του να είχαν ή όχι αριστοκρατική γενιά. Αυτό αναμφισβήτητα συνέβαλε στην ισότητα των πολιτών.
Ο αντίποδας των εννέα αρχόντων ήταν οι δέκα στρατηγοί. Οι δέκα στρατηγοί ασκούσαν τη στρατιωτική εξουσία μέσα στην Αθήνα, αντικατέστησαν το αξίωμα του πολέμαρχου και έγιναν δέκα για να μην συγκεντρώνεται η εξουσία στα χέρια ενός μόνο άρχοντα-στρατηγού. Ήταν υπεύθυνοι για την άμυνα όλης της πόλης, τη διοίκηση του στρατού και του ένδοξου αθηναϊκού στόλου και φρόντιζαν για την εξωτερική πολιτική και τη σχέση της Αθήνας με τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις.
Το δικαιοδοτικό σύστημα
Το δικαστικό σύστημα της αθηναϊκής δημοκρατίας βασιζόταν στο δίπολο, δικαστήριο της Ηλιαίας και Άρειος Πάγος, ενώ δικαστικές αρμοδιότητες είχε και η εκκλησία του δήμου. Το δικαστήριο της Ηλιαίας, δημιούργημα και αυτό του Σόλωνα, εκπροσωπούσε τη λαϊκή δικαιοσύνη. Είχε δικαιοδοσία να δικάζει σχεδόν όλο το σύνολο των δικαστικών υποθέσεων της Αθήνας. Αποτελούνταν από 6.000 κληρωτούς για ένα έτος δικαστές και χωριζόταν σε δέκα δικαστικά σώματα, αρμόδια για κάθε πτυχή του βίου. Από την άλλη πλευρά, ο Άρειος Πάγος είχε αρμοδιότητα να δικάζει μόνο τις ποινικές υποθέσεις της ανθρωποκτονίας από πρόθεση και του εμπρησμού, ενώ του είχαν αφαιρεθεί όλες οι πολιτικές εξουσίες.
Βιβλιογραφία
Μπένγκτσον, Χ. (1991). Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος. «Μέλισσα»: Αθήνα.
Mosse, C. (2018). Μικρή Ιστορία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Εκδόσεις Πατάκη: Αθήνα.
Κατσουλάκος, Θ., Κοκκορού-Αλευρά, Γ. & Σκουλάτος, Β. (2024). Αρχαία Ιστορία: Α’ Γυμνασίου. ΙΤΥΕ: Αθήνα.
Humbert, M. (2012). Πολιτικοί και Κοινωνικοί Θεσμοί της Αρχαιότητας. Εκδόσεις Σάκκουλας: Αθήνα-Θεσσαλονίκη.
