Η θρησκεία, και ειδικότερα ο ορθόδοξος χριστιανισμός, αποτελεί ένα από τα θεμελιώδη στοιχεία της ελληνικής κοινωνίας μαζί με τη γλώσσα, τον πολιτισμό και την κουλτούρα. Οι Έλληνες, ακόμα και στη διάρκεια των τετρακοσίων χρόνων τουρκικής σκλαβιάς, διατήρησαν τη θρησκεία τους αναλλοίωτη και πανταχού παρούσα. Μέσα στα 2.000 χρόνια κοινής συνύπαρξης του ελληνισμού και του χριστιανισμού οι Έλληνες είναι ταυτόχρονα και χριστιανοί ορθόδοξοι χωρίς εύκολα να μπορεί κάποιος να απομονώσει αυτές τις δύο ταυτότητες. Όλα σχεδόν στην Ελλάδα φανερώνουν αυτήν εδώ τη σχέση και η καθημερινή ζωή των Ελλήνων διαποτίζεται από αυτήν. Είναι ένας αυτόματος συντονιστής που βάζει όλους τους Έλληνες σε μία κοινή γραμμή, σε έναν κοινό τόπο και σε ένα κοινό πνεύμα. Από την επίσημη κρατική διοίκηση έως το τελευταίο αναμμένο καντήλι στο Καστελόριζο, ο ορθόδοξος χριστιανισμός έχει μία δυναμική παρουσία και τοποθέτηση και οι χριστιανοί ορθόδοξοι της πατρίδας μας δίνουν με τον πιο προφανή τρόπο το δικό τους στίγμα στην παγκόσμια ιστορία. Μέσα σε αυτό το κλίμα επιβάλλεται να απαντηθούν ερωτήματα σχετικά με την εκκοσμίκευση, τη θεοκρατία και τον σημερινό απόηχο της χριστιανικής θρησκείας.
Ο χριστιανισμός στην Ελλάδα δεν είναι απλά μία πνευματική θρησκεία, δεν είναι μία θρησκευτική επιλογή, είναι ένα ολόκληρο κρατικό πρόγραμμα και ένα σύνθετο δημόσιο σύστημα με κέντρο την Εκκλησία. Η τελευταία κατέχει από την ίδρυσή της έως σήμερα δεσπόζουσα θέση στο ελληνικό κράτος και η παρουσία της είναι διαρκής σε πτυχές του βίου των ανθρώπων που δε σχετίζονται άμεσα με την ίδια την έκφραση της θρησκείας, όπως στο σχολείο, στην υγεία, στο στρατό, στην πολιτική και στη δικαιοσύνη. Από την άλλη, όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε, για να μη γίνει κάποια παρανόηση, ότι η Εκκλησία της Ελλάδος, ούτε μετέχει στην κρατική εξουσία, ούτε διοικεί το ελληνικό κράτος, ούτε έχει την αρμοδιότητα να αποφασίζει με επίσημο τρόπο για θέματα που δεν αφορούν τη χριστιανική πίστη και θρησκεία. Αν συνέβαινε αυτό, θα είχαμε ένα πλήρως θεοκρατικό κράτος. Για αυτό στο σημείο που βρισκόμαστε είναι αναγκαίο να κάνουμε μία σημαντική επισήμανση και έναν σοβαρό διαχωρισμό.
Τα κράτη, ειδικά του δυτικού κόσμου, χαρακτηρίζονται, ανάλογα με τον βαθμό εκκοσμίκευσης, τόσο της κοινωνίας και του κράτους, όσο και της ίδιας της εκκλησίας, ως νεωτεριστικά ή όχι. Όσο η κοινωνία και η κρατική οργάνωση απομακρύνονται από τους θρησκευτικούς θεσμούς και στρέφονται σε εναλλακτικές μορφές ή παραδοσιακοί θρησκευτικοί θεσμοί μετατρέπονται σε καθαρά πολιτικοί-κρατικοί, τόσο περισσότερο εγγίζουν τα κράτη στην εκκοσμίκευση και τείνουν να γίνουν κοσμικά. Λόγου χάρη σε παλαιότερες εποχές το σχολείο λειτουργούσε υπό την αιγίδα της εκκλησίας και ανήκε στα θεάρεστα έργα της επί της γης. Σήμερα ως θεσμός ανήκει αποκλειστικά στο κράτος. Ένα ακόμα παράδειγμα είναι ο γάμος. Σε παλαιότερες εποχές, όποιος ήθελε να συνάψει τη σύμβαση του γάμου μόνο μέσω της εκκλησιαστικής οδού ήταν δυνατό, σήμερα, ωστόσο, υπάρχει και ο πολιτικός. Συνεπώς, παρατηρούμε ότι η εκκλησία χάνει τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στη ζωή των πιστών και περιορίζεται μόνο σε πνευματικά ζητήματα. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα έντονης εκκοσμίκευσης είναι αναμφισβήτητα η Γαλλία, όπου με το νόμο του 1905 επήλθε διαχωρισμός του κράτους από την εκκλησία, ως αποτέλεσμα της μακράς διαδικασίας εκκκοσμίκευσης ήδη από την εποχή της γαλλικής επανάστασης και του διαφωτισμού. Το γαλλικό κράτος είναι καθαρά κοσμικό και θρησκευτικά ουδέτερο, ενώ εγγυάται τη θρησκευτική ελευθερία για όλους τους πολίτες. Αντίθετα, σε κράτη του ανατολικού κόσμου επικρατεί η θεοκρατία, με άλλα λόγια η θρησκεία μέσω των εκπροσώπων της κυριαρχεί πλήρως πάνω στις ζωές των πιστών-πολιτών και υπάρχει πλήρης ταύτισή της με το κράτος. Ως παράδειγμα αναφέρεται το κράτος του Ιράν το οποίο σήμερα έχει ένα αυστηρό θεοκρατικό καθεστώς, αφού στην πλειοψηφία της η βουλή ελέγχεται από συντηρητικούς και πιστούς στην παράδοση του Ισλάμ βουλευτές, παρόλο που δεκαετίες πριν προσέγγιζε τη Δύση και την εκκοσμίκευση.
Στην Ελλάδα τα πράγματα είναι πιο σύνθετα και μπορούμε να πούμε ότι από τη μία υπάρχουν στοιχεία που τείνουν στην εκκοσμίκευση και, ταυτόχρονα, από την άλλη υπάρχει έντονα μία υφή θεοκρατίας. Για να γίνει κατανοητό το πού ακριβώς πρέπει να τοποθετηθεί η Ελλάδα είναι αναγκαίο να ανατρέξουμε, τόσο σε νομικό επίπεδο, όσο και σε ένα καθαρά κοινωνικό και καθημερινά απτό. Πρώτα από όλα, ανοίγοντας κάποιος το ελληνικό Σύνταγμα θα συναντήσει με την πρώτη ματιά την ιστορική προμετωπίδα «Εις το όνομα της Αγίας και Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος» έχουσα, όμως, μόνο ιστορική και όχι νομική σημασία. Παρόλο αυτά, δείχνει μία έκδηλη απόφαση του ελληνικού κράτους να έχει και να διατηρήσει ακλόνητες τις σχέσεις της με τη χριστιανική θρησκεία και εκκλησία. Λίγο παρακάτω στο κείμενο του συντάγματος, πιο συγκεκριμένα, στο άρθρο 3, ρυθμίζονται επίσημα οι σχέσεις του ελληνικού κράτους με την εκκλησία. Σύμφωνα με την παρούσα διάταξη, η θρησκεία της ανατολικής εκκλησίας του Χριστού ορίζεται ως επικρατούσα. Ο όρος, βέβαια, «επικρατούσα» σύμφωνα με μερίδα μελετητών δεν έχει παρά διαπιστωτικό χαρακτήρα, καθώς οι χριστιανοί ορθόδοξοι αποτελούν τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα στην Ελλάδα. Με βάση, όμως, άλλη ανάγνωση, ο αυτός όρος, μπορεί να ερμηνευτεί και ως επίσημη και όχι απλώς ως επικρατούσα. Για τον λόγο αυτό μαζί με το άρθρο 3 θα πρέπει να διαβαστεί προσεκτικά και το άρθρο 13. Στο εν λόγω άρθρο ο συνταγματικός νομοθέτης καθιερώνει την αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας όπως και ότι κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη, εκφράζοντας τις αξίες του διαφωτισμού και τείνοντας σε μία πιο ουσιαστική εκκοσμίκευση. Παρακάτω, θα συναντήσει κανείς, εντούτοις, στο άρθρο 16 § 2 ότι «η παιδεία[…] έχει σκοπό [..] την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης» και στο άρθρο 33 § 2 και στο 59 § 2 ορίζεται ως όρκος ο θρησκευτικός με επίκληση στην Αγία Τριάδα για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και τους Βουλευτές αντίστοιχα. Τέλος, στο άρθρο 105 ρυθμίζεται και το καθεστώς του Αγίου Όρους. Το αποτέλεσμα έιναι ότι σε όλο το κείμενο του συντάγματος δημιουργείται πραγματικά μία ρευστή κατάσταση ως προς τις σχέσεις του κράτους με την εκκλησία.
Πηγαίνοντας την ανάλυση παρακάτω, σε διοικητικό επίπεδο η παρουσία της θρησκείας σε τομείς της δημόσιας ζωής είναι εμφανέστατη. Στην εκπαίδευση, δημόσια ή ιδιωτική, η σχολική χρονιά αρχίζει παραδοσιακά με αγιασμό από ιερουργό της εκκλησίας της Ελλάδος και κάθε μέρα τα παιδιά κάνουν προσευχή πριν την έναρξη της σχολικής ημέρας, αλλά και συχνές είναι οι επισκέψεις των μαθητών και των μαθητριών σε τοπικές εκκλησίες. Ενώ, το μάθημα των θρησκευτικών είναι παρόν σε όλα σχεδόν τα διδακτικά έτη με κατηχητικό κυρίως χαρακτήρα. Ακόμα, σε όλα τα δημόσια κτήρια, συμπεριλαμβανομένων και των σχολείων και των δικαστηρίων, είναι αναρτημένες εικόνες της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας με έμφαση σε αυτή της Θεοτόκου και του Ιησού. Χαρακτηριστικές είναι η εικόνα του Ιησού ημών Κυρίου ως Μεγάλου Κριτή στην αίθουσα της ολομέλειας του Αρείου Πάγου, του ανώτερου πολιτικού και ποινικού δικαστηρίου της χώρας, αλλά και η εικόνα της Παναγίας στο πρωθυπουργικό γραφείο στο μέγαρο Μαξίμου
Ο Ιησούς ημών Κύριος ως Μέγας Κριτής στην αίθουσα της ολομέλειας του Αρείου Πάγου. Πηγή: https://www.kathimerini.gr
Η εικόνα της Θεοτόκου στο μέγαρο Μαξίμου. Πηγή: www.dogma.gr
Συνεχίζοντας, εμφανής είναι η ορθόδοξη χριστιανική πίστη και στον ελληνικό στρατό και την αστυνομία. Στον στρατό υπηρετούν στρατιωτικοί ιερείς και οι σχέσεις του στρατεύματος με την εκκλησία είναι αρκετά στενές. Στην υγεία, παρατηρούμε, εκτός των χιλιάδων αναρτημένων εικόνων, και την ύπαρξη ολόκληρων εκκλησιών που λειτουργούν εντός των χώρων των ελληνικών νοσοκομείων με έργο την πνευματική ανακούφιση των ασθενών. Τέλος, ακανθώδες θεωρείται και το ζήτημα της μισθοδοσίας των κληρικών της εκκλησίας της Ελλάδος η οποία εντάσσεται στον κρατικό προϋπολογισμό.
Εν κατακλείδι, στην Ελλάδα δεν μπορεί κάποιος να αποφασίσει σταθερά σε ποια κατεύθυνση κινείται η χώρα, είτε από την πλευρά που φωτίζει η εκκοσμίκευση, είτε από την οδό της θεοκρατίας. Τα όρια ανάμεσα στην εκκλησία-θρησκεία και το κράτος είναι αρκετά συγκεχυμένα και ασαφή, το μόνο σίγουρο είναι το γεγονός ότι η εκκλησία της Ελλάδος δεν διοικεί το κράτος. Επομένως, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την ελληνική κατάσταση, ή ως μία κοσμική θεοκρατία, ή ως μία θεοκρατική εκκοσμίκευση.
Παπαγεωργίου, Ν. & Παπαγεωργίου, Κ. (2020). Κοινωνία, θρησκεία και δίκαιο. Επάλληλες σχέσεις και τομές. Εκδόσεις Παπαζήση: Αθήνα.
Η Γαλλία διαχωρίζει Εκκλησία και κράτος. (2009, Ιούνιος 27). Ανακτήθηκε από: https://www.kathimerini.gr/world/362386/i-gallia-diachorizei-ekklisia-kai-kratos/
Νάνης, Β. (2024). Ιράν: Από τον εκδυτικισμό στη θεοκρατία. Ανακτήθηκε από: https://www.tovima.gr/2024/02/29/world/iran-apo-ton-ekdytikismo-sti-theokratia/
Είμαι αριστούχος απόφοιτος του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ. Επίσης, είμαι απόφοιτος και της Νομικής Σχολής του ίδιου Πανεπιστημίου. Εργάζομαι ως Φιλόλογος, ενώ έχω εργαστεί και ως Υπεύθυνος Φιλοξενίας στη Medical Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων "Φροντίζω" στη Θεσσαλονίκη.
