Σε αυτό το άρθρο θα ασχοληθούμε με το ψυχογράφημα του παιδικού σχεδίου ως εργαλείου αξιολόγησης, με σκοπό να κατανοήσουμε πώς οι ζωγραφιές των παιδιών αποκαλύπτουν στοιχεία για τη νοημοσύνη, την προσωπικότητα και τα συναισθήματά τους. Πράγματι, σύμφωνα με τη θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης (Gardner, 2020), το σχέδιο μπορεί να αποκαλύψει όχι μόνο τη λογικομαθηματική σκέψη, αλλά και την καλλιτεχνική, κιναισθητική ή διαπροσωπική νοημοσύνη. Έτσι, η ζωγραφιά γίνεται καθρέφτης διαφορετικών μορφών μάθησης.

«Η ζωγραφιά του παιδιού είναι το αποτύπωμα της ψυχής του στο χαρτί».

Η ερμηνεία του παιδικού ιχνογραφήματος δεν αποτελεί διάγνωση, αλλά ένα πολύτιμο εργαλείο παρατήρησης. Στις παρακάτω ενότητες θα δούμε πώς χρησιμοποιείται στην εκπαίδευση και την ψυχολογία, πώς διαφοροποιείται σε παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες ή κακοποίηση και πώς η Τεχνητή Νοημοσύνη ενισχύει την αξιολόγηση.

Τα παιδικά σχέδια ως προβολική τεχνική

Το παιδικό σχέδιο έχει αναγνωριστεί διεθνώς ως μια μορφή προβολικής τεχνικής, δηλαδή ως μέσο μέσα από το οποίο το παιδί προβάλλει τις εσωτερικές του εμπειρίες, τις συγκρούσεις και τα συναισθήματά του. Σε αντίθεση με τα ερωτηματολόγια ή τις δοκιμασίες, οι προβολικές τεχνικές επιτρέπουν στο παιδί να εκφραστεί ελεύθερα και αυθόρμητα, χωρίς το βάρος της σωστής ή λάθους απάντησης.

Μέσα από τα χρώματα, τις φιγούρες και τις σκηνές που επιλέγει να σχεδιάσει, το παιδί «προβάλλει» τις εσωτερικές του ανάγκες, τους φόβους, αλλά και τις ελπίδες του.

Έτσι, το ψυχογράφημα του παιδικού ιχνογραφήματος ως εργαλείο αξιολόγησης αποκτά έναν διπλό ρόλο: είναι ταυτόχρονα μέσο έκφρασης και καθρέφτης του ψυχισμού.

Η χρήση των παιδικών σχεδίων δεν πρέπει να εφαρμόζεται μεμονωμένα, αλλά να συνδυάζεται με άλλες μορφές αξιολόγησης. Παρ’ όλα αυτά, αποτελεί έναν από τους πιο άμεσους και «αθόρυβους» τρόπους να αποκτήσει ο/η ειδικός πρόσβαση στον εσωτερικό κόσμο του παιδιού.

Το παιδικό σχέδιο και η νοημοσύνη του παιδιού

Το ψυχογράφημα του παιδικού σχεδίου ως εργαλείου αξιολόγησης αντικατοπτρίζει τις γνωστικές ικανότητες. Συγκεκριμένα:

• Η λεπτομέρεια, η συμμετρία και η αναλογικότητα στις ζωγραφιές δείχνουν την ανεπτυγμένη σκέψη και την χωρική αντίληψη του παιδιού (Cox & Hodsoll, 2019).
• Επιπλέον, η χρήση συμβόλων και η δημιουργία αφηγηματικών σκηνών δείχνουν την αφαιρετική του σκέψη. Ένα παιδί το οποίο ενώνει τα σχήματα σε μια ιστορία δείχνει την ωριμότητα στη λογική αλληλουχία.
• Αντίθετα, η αποσπασματικότητα μπορεί να είναι ένδειξη γνωστικής δυσκολίας.
• Επιπλέον, η ανάλυση του χώρου στο χαρτί συνδέεται με την ανάπτυξη της οπτικοχωρικής νοημοσύνης. Όταν ένα παιδί τοποθετεί τις φιγούρες συμμετρικά ή δημιουργεί ισορροπημένες συνθέσεις, αυτό δείχνει προχωρημένη αντίληψη του χώρου.
• Αντίθετα, όταν όλα συγκεντρώνονται σε μια γωνία, ενδέεται να υποδηλώνει αδυναμία οργάνωσης.

Στην εκπαιδευτική πράξη, ο/η παιδαγωγός μπορεί να παρατηρεί την εξέλιξη του ιχνογραφήματος ανά ηλικία. Η πρόοδος στη λεπτομέρεια και η καλύτερη οργάνωση του χώρου δείχνουν τη νοητική ανάπτυξη του παιδιού και προσφέρουν ανατροφοδότηση για την πορεία της μάθησής του.

Το παιδικό σχέδιο και o χαρακτήρας του παιδιού

Ο χαρακτήρας του παιδιού αντανακλάται στο μέγεθος, στη θέση και στα χαρακτηριστικά των μορφών που ζωγραφίζει. Συγκεκριμένα:

• Tα μεγάλα κεφάλια δείχνουν έμφαση στη σκέψη, ενώ τα έντονα χέρια δείχνουν την ανάγκη για δράση και αλληλεπίδραση.
• Η επιλογή των θεμάτων (π.χ.μ οικογένεια, φίλοι, ζώα) δείχνει τις αξίες και τις προτεραιότητες του παιδιού.
• Ο χαρακτήρας φαίνεται και από την επιμονή σε μοτίβα. Ένα παιδί το οποίο ζωγραφίζει πάντα ομάδες δείχνει την κοινωνικότητα, ενώ ένα άλλο το οποίο επιλέγει συχνά τις μοναχικές φιγούρες ενδέχεται να εκφράζει την εσωστρέφειά του.
• Επίσης, η επιλογή του θέματος αποκαλύπτει την εσωτερική αναπαράσταση της ταυτότητας. Τα παιδιά τα οποία ζωγραφίζουν τον εαυτό τους σε κεντρική θέση, έχουν θετική αυτοεικόνα, ενώ εκείνα που παραλείπουν τον εαυτό τους, έχουν συχνά χαμηλή αυτοεκτίμηση.
• Όπως σημειώνει ο DiLeo (2019), η απουσία ή η παραμόρφωση σωματικών χαρακτηριστικών στα παιδικά σχέδια μπορεί να αποκαλύπτει εσωτερικές συγκρούσεις και χαμηλή αυτοεκτίμηση.
• Τέλος, η χρήση φανταστικών ή υπερβολικών στοιχείων μπορεί να δείχνει τη δημιουργικότητα του παιδιού, αλλά και την προσπάθεια διαφυγής από την πραγματικότητα.

«Το παιδί δεν σχεδιάζει απλώς αυτό που βλέπει, αλλά αυτό που νιώθει ότι είναι».

Το παιδικό σχέδιο και τα συναισθήματα του παιδιού

Η συναισθηματική διάσταση είναι από τις πιο εμφανείς στο παιδικό σχέδιο.

• Τα χρώματα λειτουργούν ως δείκτες της διάθεσης: έντονα και ζωντανά χρώματα δείχνουν χαρά, ενώ τα σκούρα μπορεί να φανερώνουν άγχος ή θλίψη (Malchiodi, 2020).
• Η εναλλαγή των χρωμάτων μέσα σε μια μόνο ζωγραφιά μπορεί να δείχνει συναισθηματική αστάθεια. Τα παιδιά τα οποία αλλάζουν συχνά τις αποχρώσεις ή διακόπτουν το σχέδιο παρουσιάζουν συχνά δυσκολία στη ρύθμιση των συναισθημάτων τους.
• Η μονοχρωμία πολλές φορές συνδέεται με εσωστρέφεια.
• Η ένταση της γραμμής έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Οι πιεσμένες γραμμές μπορεί να δείχνουν ένταση ή θυμό, ενώ οι απαλές αποκαλύπτουν ηρεμία.
• Σύμφωνα με έρευνες (McLean κ.ά., 2021), τα κακοποιημένα παιδιά έχουν συχνά δυσκολία να αποτυπώσουν φιγούρες με ολόκληρο σώμα. Οι φιγούρες μπορεί να εμφανίζονται κομμένες ή ατελείς, κάτι που αντανακλά τα εσωτερικά τους τραύματα.
• Αξιοσημείωτο είναι ότι η συστηματική απουσία χαμόγελων, η απεικόνιση σπιτιών χωρίς πόρτες ή παραθύρων και η χρήση σκοτεινών περιγραμμάτων συχνά συνδέονται με αίσθημα εγκλωβισμού.
• Τέλος, η επιλογή να σχεδιάζουν επαναλαμβανόμενα μοτίβα (π.χ., βροχή, κύκλους, τοίχους) μπορεί να συνδέεται με την ανάγκη για ασφάλεια και προβλεψιμότητα.

«Κάθε χρώμα είναι ένα συναίσθημα, κάθε γραμμή μια φράση που δεν ειπώθηκε».

Το σχέδιο των παιδιών με αναπτυξιακές διαταραχές, μαθησιακές δυσκολίες ή αναπηρίες

• Στη ΔΕΠΥ, οι ζωγραφιές είναι βιαστικές, ανολοκλήρωτες, με κακή οργάνωση. Αυτό αντικατοπτρίζει την παρορμητικότητα. Εκτός από τις βιαστικές γραμμές, η έλλειψη λεπτομέρειας και η συχνή χρήση της γόμας είναι συχνές ενδείξεις. Αυτό δείχνει φτωχή επιμονή στη δραστηριότητα.
• Στον αυτισμό, οι ζωγραφιές έχουν συχνά υπερβολική λεπτομέρεια, συμμετρία και επαναλήψεις. Συχνά συναντάμε μια εμμονή σε συγκεκριμένα χρώματα ή σχήματα.
• Στη δυσλεξία, η δυσκολία στην αλληλουχία αποτυπώνεται με αποσπασματικά σχέδια, χωρίς συνέχεια.
• Σε παιδιά με διανοητική αναπηρία, η απλοϊκότητα δεν σημαίνει απαραίτητα έλλειψη ενδιαφέροντος. Αντίθετα, μπορεί να υποδηλώνει περιορισμένο ρεπερτόριο το οποίο χρειάζεται ενίσχυση με εμπλουτισμένα ερεθίσματα.

«Το διαφορετικό σχέδιο δεν είναι αδυναμία· είναι μια άλλη οπτική του κόσμου».

Το σχέδιο των παιδιών θυμάτων κακοποίησης

Η παιδική ζωγραφιά έχει καθοριστική αξία όταν πρόκειται για παιδιά θύματα κακοποίησης.

• Σκηνές βίας, φιγούρες χωρίς πρόσωπα, παραμορφωμένα σώματα ή σκοτεινά χρώματα, είναι ενδεικτικά (Malchiodi, 2020).
• Οι ζωγραφιές μπορεί να δείχνουν οικογένειες με απούσα τη γονεϊκή φιγούρα ή σχήματα εγκλεισμού (π.χ., κλουβιά).

«Η ζωγραφιά ενός κακοποιημένου παιδιού είναι μια κραυγή που δεν ακούγεται, αλλά φαίνεται».

Advertising

Γεννητικά όργανα σε παιδικά σχέδια: μια συσχέτιση με τη σεξουαλική κακοποίηση

Η εμφάνιση γεννητικών οργάνων στα παιδικά σχέδια έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης σε σχέση με τη σεξουαλική κακοποίηση. Αν και η παρουσία τέτοιων στοιχείων δεν αποτελεί από μόνη της αδιάσειστη απόδειξη, έρευνες δείχνουν ότι παιδιά που έχουν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση είναι πιο πιθανό να ενσωματώσουν απεικονίσεις των γεννητικών οργάνων στις φιγούρες τους (Pynoos & Nader, 2018).

Ωστόσο, η σχεδίαση γεννητικών οργάνων μπορεί να εκφράζει είτε την τυπική αναπτυξιακή περιέργεια του παιδιού είτε τις εσωτερικευμένες εμπειρίες τις οποίες το παιδί δεν μπορεί να εκφράσει λεκτικά.

Γι’ αυτό απαιτείται προσεκτική αξιολόγηση από τον/την ειδικό ώστε να διαχωριστεί η τυπική από την μη τυπική διάσταση (Kendall-Tackett, 2019).

Η χρήση των παιδικών σχεδίων στη θεραπεία της κακοποίησης των παιδιών

Τα παιδικά σχέδια χρησιμοποιούνται όχι μόνο ως διαγνωστικά εργαλεία, αλλά και ως μέσο θεραπευτικής παρέμβασης στις περιπτώσεις παιδικής κακοποίησης.

• Στη συναισθηματική κακοποίηση, τα σχέδια συχνά χαρακτηρίζονται από σκοτεινά χρώματα, φιγούρες χωρίς πρόσωπα ή απόσταση μεταξύ των μελών της οικογένειας. Αυτά τα στοιχεία προσφέρουν ενδείξεις για τα συναισθήματα εγκατάλειψης ή απόρριψης που βιώνει το παιδί (Malchiodi, 2020).
• Στη σωματική κακοποίηση, συχνά απεικονίζονται σκηνές βίας, υπερβολικά μεγάλα όπλα ή σκιές που υποδηλώνουν απειλή. Τα σχέδια αυτά αποτελούν συχνά την αφετηρία για θεραπευτικές παρεμβάσεις οι οποίεςβοηθούν το παιδί να αναδομήσει την αίσθηση ασφάλειας και ελέγχου (McLean κ.ά., 2021).
• Η ενσωμάτωση των παιδικών σχεδίων στην ψυχοθεραπεία αποτελεί αποτελεσματική μέθοδο, καθώς επιτρέπει στα παιδιά να επεξεργαστούν το τραύμα μέσα από μια δημιουργική διαδικασία.

Ο ρόλος του/της εκπαιδευτικού στην αξιοποίηση του παιδικού σχεδίου

Η διεθνής βιβλιογραφία σπάνια αναφέρεται στον ενεργό ρόλο του/της εκπαιδευτικού. Κι όμως, ο/η παιδαγωγός μπορεί να μετατρέψει το σχέδιο σε παιδαγωγικό εργαλείο.

Το σχέδιο λειτουργεί ως μέσο επικοινωνίας στην τάξη. Μέσα από τη ζωγραφιά, το παιδί μοιράζεται όσα δεν εκφράζει λεκτικά. Επιπλέον, το σχέδιο είναι εργαλείο ανατροφοδότησης. Η εξέλιξή του δείχνει πρόοδο ή δυσκολίες, καθοδηγώντας τον/την εκπαιδευτικό να προσαρμόσει τη διδασκαλία του.

Το παιδικό σχέδιο στη διαπολιτισμική εκπαίδευση

Μια διάσταση που δεν έχει αναπτυχθεί εκτενώς στη διεθνή βιβλιογραφία είναι η χρήση του ψυχογραφήματος του παιδικού ιχνογραφήματος στη διαπολιτισμική εκπαίδευση. Τα παιδιά διαφορετικών πολιτισμικών καταβολών συχνά αποτυπώνουν στοιχεία της κουλτούρας τους μέσα από τα σχέδια, όπως τα σύμβολα, τα χρώματα ή τα παραδοσιακά μοτίβα.

Σύμφωνα με τους Wright και Habashi (2018), η παιδική ζωγραφιά αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο για τη διερεύνηση της πολιτισμικής ταυτότητας και της κοινωνικής ένταξης σε διαπολιτισμικά περιβάλλοντα.

Advertising

Οι εκπαιδευτικοί οι οποίοι παρατηρούν αυτές τις διαφορές μπορούν να χρησιμοποιούν τις ζωγραφιές ως αφορμή για συζητήσεις γύρω από την πολυπολιτισμικότητα, την ταυτότητα και την αποδοχή της διαφορετικότητας. Έτσι, η ζωγραφιά δεν είναι μόνο μέσο ψυχολογικής αξιολόγησης, αλλά και εργαλείο κοινωνικής συνοχής. Επιπλέον, τα παιδιά τα οποία δυσκολεύονται να εκφραστούν στη γλώσσα της χώρας υποδοχής μπορούν να χρησιμοποιούν τη ζωγραφιά ως «γλώσσα χωρίς λέξεις». Με αυτό τον τρόπο διευκολύνεται η επικοινωνία, ενισχύεται η αυτοεκτίμησή τους και προάγεται η ένταξη στην τάξη.

Στρατηγικές παρέμβασης για γονείς και εκπαιδευτικούς

Η παρατήρηση αποκτά αξία όταν συνοδεύεται από δράση. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να χρησιμοποιούν τη ζωγραφιά για να κάνουν έναν διάλογο με το παιδί και να ενισχύσουν τη γλωσσική του έκφραση. Πράγματι, δραστηριότητες όπως το κολάζ, το θεατρικό παιχνίδι ή η ζωγραφική με διαφορετικά υλικά, εμπλουτίζουν την έκφραση.

Ένας πρωτότυπος άξονας είναι η χρήση του ιχνογραφήματος ως διαγνωστικού διαλόγου στην τάξη. Ο/η εκπαιδευτικός μπορεί να ζητήσει από τους/τις μαθητές/τριες να μοιραστούν την ιστορία πίσω από το σχέδιο, ενθαρρύνοντας την αφήγηση και την αυτοέκφραση.

Ο ρόλος της Τεχνητής Νοημοσύνης

Η Τεχνητή Νοημοσύνη ενισχύει την ανάλυση με εργαλεία που εντοπίζουν μοτίβα στα παιδικά σχέδια. Μέσω των λογισμικών, είναι δυνατή η σύγκριση χιλιάδων παραδειγμάτων και η έγκαιρη ανίχνευση των δυσκολιών του παιδιού (Martínez-Molina κ.ά., 2021).

Η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να εντοπίζει σημάδια άγχους, ελλείψεις στη συμμετρία ή επαναλαμβανόμενα μοτίβα. Επίσης, μέσω των εργαλείων, όπως η ανάλυση της αριθμητικής γραμμής, εντοπίζονται οι μαθησιακές δυσκολίες σε πραγματικό χρόνο.

Περιορισμοί και κίνδυνοι ερμηνείας

Το ψυχογράφημα του παιδικού σχεδίου ως εργαλείου αξιολόγησης δεν πρέπει να χρησιμοποιείται αυτόνομα. Μια ζωγραφιά δεν είναι διάγνωση. Η ερμηνεία πρέπει να γίνεται σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους και σε συνεργασία με τους ειδικούς (Koppitz, 2018).

«Η ζωγραφιά δεν λέει όλη την αλήθεια· αλλά φανερώνει πάντα ένα κομμάτι της».

Η παρερμηνεία μπορεί να οδηγήσει σε λάθος συμπεράσματα. Γι’ αυτό χρειάζεται επιστημονική τεκμηρίωση και υπεύθυνη χρήση του εργαλείου.

Συμπεράσματα

Το ψυχογράφημα του παιδικού σχεδίου ως εργαλείου αξιολόγησης είναι ένα ισχυρό μέσο κατανόησης της παιδικής ψυχής. Αποκαλύπτει στοιχεία για τη νοημοσύνη, την προσωπικότητα και τα συναισθήματα. Σε παιδιά με αναπτυξιακές διαταραχές ή κακοποίηση, προσφέρει σημαντικές ενδείξεις που καθοδηγούν την εκπαιδευτική και ψυχολογική παρέμβαση.

Οι παραδοσιακές μέθοδοι και τα νέα εργαλεία ανοίγουν τον δρόμο προς μια πιο έγκυρη και εξατομικευμένη αξιολόγηση.

Ο/Η εκπαιδευτικός, ως κεντρικός κρίκος, καλείται να μετατρέψει τη ζωγραφιά από μέσο παρατήρησης σε γέφυρα επικοινωνίας και ενδυνάμωσης.

Βιβλιογραφία

Cox, M. V., & Hodsoll, J. (2019). Children’s drawings and cognitive development. Psychology Press.

DiLeo, J. H. (2019). Interpreting children’s drawings. Routledge.

Gardner, H. (2020). Multiple intelligences: New horizons in theory and practice. Basic Books.

Koppitz, E. M. (2018). Psychological evaluation of children’s human figure drawings. Routledge.

Malchiodi, C. A. (2020). Understanding children’s drawings. Guilford Press.

Martínez-Molina, A., Giménez-Dasí, M., & de la Fuente, J. (2021). Artificial intelligence in education: Applications in art therapy and child assessment. Frontiers in Psychology, 12, 698542. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.698542

McLean, L., Marwick, H., & Smith, L. (2021). Children’s drawings as a window into child abuse: A systematic review. Child Abuse & Neglect, 117, 105066. https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2021.105066

Wright, H. R., & Habashi, J. (2018). Drawing as a tool for cross-cultural research with children: Insights from international educational psychology. International Journal of Educational Research, 89, 94–103. https://doi.org/10.1016/j.ijer.2017.10.004